Η Δημοκρατία ανθίζει στον διάλογο. Είναι μέσω του διαλόγου που τα άτομα συνδέονται, μοιράζονται ιδέες και αξίες, και φτάνουν σε συναινέσεις σχετικά με την κατεύθυνση που θα πρέπει να ακολουθήσει η κοινωνία. Τόσο οι διαφωνίες όσο και οι συμφωνίες είναι ζωτικά συστατικά αυτής της διαδικασίας, όπως και η διάθεση για αποδοχή του αποτελέσματος μιας εκλογικής διαδικασίας. Τίποτα από αυτά δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς διάλογο - μια αρχή που αναγνωρίστηκε από τους πρώτους στοχαστές της Δημοκρατίας όπως ο Σωκράτης και ο Αριστοτέλης.
Ο τρόπος και ο τόπος του διαλόγου επηρεάζουν επίσης σημαντικά τον χαρακτήρα και τα αποτελέσματά του. Στην αρχαία Αθήνα, η αγορά του δήμου και η Πνύκα αποτελούσαν τον φυσικό χώρο των δημόσιων συζητήσεων. Στη σύγχρονη εποχή, τα fora του διαλόγου μεταφέρθηκαν στα κοινοβούλια και τον Τύπο. Η επιβεβαίωση των γεγονότων, η αποκάλυψη των συμφερόντων, η ανεξαρτησία του λόγου και η λογοδοσία καθιερώθηκαν εν μέρει για να ενισχύσουν την ποιότητα των συζητήσεων.
Το βήμα του ρήτορα στην Πνύκα, όπου η γενική συνέλευση των αρχαίων Αθηναίων πολιτών συνερχόταν για να συζητήσει και να αποφασίσει τους νόμους συλλογικά. Σήμερα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης λειτουργούν ως ένα είδος αρχαίου forum για τον δημόσιο διάλογο.
Αργότερα, η τηλεόραση έφερε επανάσταση στο περιβάλλον της πληροφορίας. Έκανε πιο προσβάσιμο τον πολιτικό διάλογο και άλλαξε ουσιαστικά το πώς λαμβάνονται τεκμηριωμένα και δημοκρατικά οι αποφάσεις. Η επίδραση του τηλεοπτικού ντιμπέιτ μεταξύ του John F. Kennedy και του Richard Nixon στις αμερικανικές προεδρικές εκλογές του 1960 υπογράμμισε τη σημασία της «οπτικής» πληροφορίας στα εκλογικά αποτελέσματα.
Στον 21ο αιώνα, τα social media έχουν πάρει τον ρόλο της αρχαιοελληνικής αγοράς. Το τι σήμανε αυτή η εξέλιξη έχει τεκμηριωθεί καλά σε πολλές εργασίες, όπως εκείνες των Eli Pariser και Siva Vaidhyanathan, αλλά και πολλών άλλων μελετητών. Η επιρροή των κοινωνικών δικτύων στο πολιτικό τοπίο είναι βαθιά. Έχει, όμως, και επιπλοκές.
Η τεχνολογία εξακολουθεί να εξελίσσεται και, για να προετοιμαστούμε για τις μελλοντικές προκλήσεις που ενδεχομένως θα φέρει, αξίζει να σκεφτούμε την επίδραση που έχουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στον δημοκρατικό διάλογο.
Αρχικά, οι πλατφόρμες των social media αναπτύχθηκαν για να συνδέσουν άτομα με ένα προσωπικό, ανεπίσημο δίκτυο. Ο αρχικός ρόλος των social media ως χώρου ψυχαγωγίας και καινοτόμων μορφών διάδραση, έκρυψε τους κινδύνους που είχε αυτός ο νέος χώρος, περιλαμβανομένης της πιθανότητας να οδηγεί σε προώθηση της ριζοσπαστικοποίησης, να αυξάνει τις διαιρέσεις και να ενισχύει τις προκαταλήψεις. Οι κίνδυνοι αυτοί πολλαπλασιάστηκαν από τότε που ξεκίνησε η εμπορική εκμετάλλευση του συγκεκριμένου χώρου, μέσω αλγόριθμων που επιβραβεύουν την αφοσίωση του χρήστη.
Συνειδητοποιήσαμε πολύ αργά τη δυνατότητα χειραγώγησης που προσφέρουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στη διαμόρφωση της δημόσιας αντίληψης. Επανειλημμένα, οι δημοκρατικές κυβερνήσεις και η κοινωνία των πολιτών απέτυχαν να αναγνωρίσουν την ανάμιξη εχθρικών στοιχείων στη δημοκρατική διαδικασία μέσω της χρήσης των social media. Συνεπώς, η απάντησή μας σε αυτές τις προκλήσεις ήταν αργή και εξακολουθεί να εξελίσσεται.
Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης επέτειναν τη δημιουργία «eco chambers» («θαλάμων αντήχησης»), εν μέρει μέσω της αλγοριθμικής αξιολόγησης των πληροφοριών. Η διαδικασία περιορίζει τη ροή της πληροφορίας και του διαλόγου εντός των ομάδων, καθιστώντας περίπλοκη την επίτευξη συναίνεσης σε πολιτικές συζητήσεις. Εμφανίστηκαν νέα εργαλεία, όπως τα trolls και τα ρομποτικά δίκτυα, τα οποία εκμεταλλεύονται τις γνωστικές προκαταλήψεις και τις προτιμήσεις, τα οποία πριμοδοτούνται λόγω της δημοτικότητάς τους, με σκοπό να επηρεάσουν τη διαμόρφωση απόψεων.
Η τάση των αλγόριθμων να προωθούν τον μεροληπτικό λόγο έχει μεταβάλει τις πολιτικές συζητήσεις τόσο εντός όσο και εκτός των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, επιφέροντας τη μετακίνηση από τον ορθολογικό διάλογο προς τις συναισθηματικά φορτισμένες αντιπαραθέσεις. Αυτή η μετακίνηση έχει αφήσει ένα διαρκές σημάδι γενικότερα στον τρόπο διεξαγωγής του διαλόγου, περιπλέκοντας τις προσπάθειες να δημιουργηθεί ένας πιο συμπεριληπτικός τρόπος συζήτησης, που θα προσφέρει σε κάθε πολίτη ίσες ευκαιρίες συμμετοχής.
Με την έλευση της Τεχνητής Νοημοσύνης (Artificial Intelligence – AI) αντιμετωπίζουμε ακόμη ένα κύμα βαθιάς αλλαγής στον χώρο των πληροφοριών. Η ικανότητα της AI να κατανοεί, να χρησιμοποιεί και να γράφει γλώσσα που σε μεγάλο βαθμό δεν έχει διαφορές από τη γλώσσα της πραγματικής άμεσης ανθρώπινης επικοινωνίας, φέρνει νέες προκλήσεις. Τα deepfakes -οι σύνθετες πληροφορίες που μοιάζουν αυθεντικές- προκαλούν περισσότερη σύγχυση στον δημόσιο διάλογο, καθιστώντας δύσκολη τη διάκριση του πραγματικού γεγονότος από το κατασκευασμένο.
Η AI προκαλεί την ίδια την έννοια της πραγματικότητας, αλλάζοντας τη σχέση μας με τον περιβάλλοντα κόσμο -μια σχέση που έχει ήδη δοκιμαστεί από τα social media. Η ικανότητά μας να διακρίνουμε το περιεχόμενο που έχει παραχθεί μέσω ΑΙ παραμένει περιορισμένη, ενώ τα συστήματα ανίχνευσης δεν παρουσιάζουν ικανοποιητικά αποτελέσματα.
Η Kamala Harris σε προεκλογική συγκέντρωση στην Atlanta της Georgia, τον Ιούλιο του 2024. Οι ειδικοί ανησυχούν για την επίπτωση των τεχνολογικών εξελίξεων στον τρόπο με τον οποίο οι πολίτες αντιλαμβάνονται τους πολιτικούς.
Επιπλέον, πρόσφατη έρευνα δείχνει ότι εταιρείες ή οργανισμοί με υποστήριξη κρατών, μεταξύ των οποίων η Ρωσία, χρησιμοποιούν Τεχνητή Νοημοσύνη για να δημιουργήσουν ψεύτικα ψηφιακά μέσα, διοχετεύοντας στα πεδία πληροφόρησης ακόμη περισσότερες ψευδείς πληροφορίες. Η ενσωμάτωση «παραγωγικής AI» σε υπάρχοντα ρομποτικά συστήματα ενδυναμώνει την αποτελεσματικότητά τους και τη δυνατότητα στόχευσης που έχουν, κάνοντας τα αυτοματοποιημένα μηνύματα πιο διαφοροποιημένα και πιο αυθεντικά.
Παρά τις προκλήσεις αυτές, υπάρχει ελπίδα. Έρευνα του Κέντρου Αριστείας Στρατηγικών Επικοινωνιών του NATO αναφέρει ότι και αυτοί οι «κακόβουλοι» φορείς δυσκολεύονται να συμβαδίσουν με τις ταχείες τεχνολογικές εξελίξεις. Αυτό αποτελεί παράθυρο ευκαιρίας για την ανάπτυξη και την εφαρμογή στρατηγικών διαφύλαξης των δημοκρατικών διαδικασιών.
Για να αποκαταστήσουμε την ακεραιότητα του δημοκρατικού διαλόγου, θα πρέπει να εστιάσουμε σε διάφορες περιοχές-κλειδιά. Πρώτον, η παιδεία έχει μεγάλη σημασία. Η προώθηση της κριτικής προσέγγισης έναντι της κατανάλωσης πληροφορίας είναι ουσιώδης, αν και δεν είναι πανάκεια. Δεύτερον, η τόνωση των μη κυβερνητικών κοινωνικών διαδικασιών, που αντισταθμίζουν τις κακόβουλες επιρροές, μπορεί να ενδυναμώσει την κοινωνική ανθεκτικότητα. Πρωτοβουλίες σαν αυτή των Elves στη Λιθουανία -εθελοντές ελεγκτές στοιχείων, που παλεύουν ενάντια στα διαδικτυακά trolls- προσφέρουν πολύτιμα μαθήματα στις προσπάθειες των κοινωνιών να προστατεύσουν τον δημοκρατικό διάλογο.
Πρέπει ακόμη να επιστρέψουμε στην αρχή του «ένας πολίτης - μία φωνή». Η διαδικασία αυτή περιλαμβάνει τον περιορισμό της χρήσης των ψεύτικων προφίλ και των ρομποτικών δικτύων στις διαδικτυακές διαδράσεις, εξασφαλίζοντας ότι οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν με αληθινούς ανθρώπους ή ότι γνωρίζουν πλήρως, μέσω σχετικής γνωστοποίησης, πότε έχουν να κάνουν με αυτοματοποιημένα ή ρομποτικά προφίλ. Η διευθέτηση των τεχνολογικών πτυχών αυτής της πρόκλησης είναι ζωτικής σημασίας, καθώς στον σύγχρονο κόσμο η επεξεργασία των δεδομένων έχει σε μεγάλο βαθμό παραμεληθεί.
Η Τεχνητή Νοημοσύνη, όπως και κάθε τεχνολογία, δεν θα πρέπει να προσλαμβάνεται αποκλειστικά ως κάτι αρνητικό ή ως μια δύναμη που χρησιμοποιείται μόνο από κακόβουλα δρώντες. Έχουμε ήδη δει ότι η AI μπορεί να είναι ένα ισχυρό εργαλείο για τη δημιουργία ενός οικοσυστήματος που καθιστά εφικτό τον αυθεντικά δημοκρατικό διάλογο. Για τον λόγο αυτό είναι σημαντικό να χρησιμοποιήσουμε τις νέες δυνατότητες της AI για να αποτρέψουμε τη χειραγώγηση του δημόσιου λόγου.
Η Τεχνητή Νοημοσύνη έχει αποδειχθεί πολύ αποτελεσματική στην αποκάλυψη τεχνικών χειραγώγησης. Προς το παρόν τα εργαλεία που απαιτούνται ώστε να χρησιμοποιηθεί η AI για τέτοιους σκοπούς δεν είναι ευρέως διαθέσιμα, αλλά στο μέλλον θα μπορούσε να αναπτυχθεί περισσότερο ευρέως προσβάσιμη τεχνολογία, ώστε να μπορέσουν οι πολίτες να ανιχνεύουν τη σκόπιμα καθορισμένη μορφή που τυχόν έχει κάποιος διάλογος.
Καθώς οι εταιρίες σκέφτονται πώς να βγάλουν χρήματα από την Τεχνητή Νοημοσύνη, πρέπει να πάρουν μαθήματα από την εξέλιξη που είχαν τα social media και να συλλογιστούν πώς προωθήσουν την ανάπτυξη μοντέλων AI για δημιουργία εργαλείων και συστημάτων. Θα πρέπει να είναι εργαλεία που θα προωθούν τον ποιοτικό δημοκρατικό διάλογο που στηρίζεται στις αξίες της ελευθερίας του λόγου, της συμμετοχής, της διαφάνειας και της λογοδοσίας.
Τόσο τα social media όσο και η παραγωγική AI παρουσιάζουν προκλήσεις και ευκαιρίες για τη Δημοκρατία. Δεν έχει νόημα να κατηγορούμε την τεχνολογία για τα προβλήματά μας. Στην πορεία της ιστορίας, η εξέλιξη της τεχνολογίας άλλαξε και έβαλε σε δοκιμασία τον ελεύθερο δημοκρατικό διάλογο. Μαθαίνοντας από τα προηγούμενα και διευθετώντας προληπτικά τις αναδυόμενες απειλές, μπορούμε να δημιουργήσουμε έναν πιο συμπεριληπτικό και πιο ανθεκτικό δημοκρατικό διάλογο.
Για να το κάνουμε αυτό, είναι απαραίτητο να αντιληφθούμε καλά τη σημασία της αλλαγής, όπως και την πιθανή της επίδραση στον δημόσιο διάλογο, στην αγορά του δήμου και των πολιτών, και μετά να εργαστούμε για να δώσουμε μορφή σε αυτή την τεχνολογία μέσω της εφαρμογής, της τριβής με αυτήν και μέσω της επιβολής ρυθμιστικών κανόνων.
*Ο Janis Sarts είναι Διευθυντής του Κέντρου Αριστείας Στρατηγικών Επικοινωνιών του NATO στη Ρίγα της Λετονίας