Περίπου 60 χώρες είχαν προκηρύξει εκλογές το 2024, ανάμεσα στις οποίες και 10 από τις πιο πολυπληθείς. Εκεί θα δοκιμαζόταν η ικανότητα των Δημοκρατιών να υπερασπιστούν τις αξίες τους, ειδικά απέναντι στην αυξανόμενη επιρροή των εξτρεμιστικών και λαϊκιστικών κομμάτων και των αρχηγών τους.
Όμως, η προσπάθεια να περιφρουρηθεί η Δημοκρατία αντιμετωπίζει την πρόκληση να το κάνει χωρίς να υπονομευθούν οι ίδιες οι αξίες της. Με πρωταρχική ανάμεσα σε αυτές τη βασική της αρχή: το δικαίωμα κάθε πολίτη να ψηφίζει και να έχει φωνή. Η άνοδος της ακροδεξιάς προκαλεί τους φιλελεύθερους δημοκράτες να προσέχουν να μη φέρονται υπεροπτικά σε όσους διαφωνούν μαζί τους, λένε αναλυτές, πολύ περισσότερο να μην τους θεωρούν, όπως η Hillary Clinton είχε ξεστομίσει πριν από 8 χρόνια, «ένα μάτσο αξιοθρήνητους».
Υπάρχουν πολλοί λόγοι που αυξάνεται η δυσαρέσκεια απέναντι στη φιλελεύθερη Δημοκρατία και τις επιδόσεις της, λένε οι αναλυτές. Πολλοί από τους λόγους αυτούς πηγάζουν από την αργή οικονομική ανάπτυξη, την ανεργία από την αυτοματοποίηση και την παγκοσμιοποίηση, και τις ανησυχίες σχετικά με τη μετανάστευση και την εθνικότητα - όλα αυτά που θίγουν τις παραδοσιακές ιδέες ταυτότητας και εθνικής υπόστασης.
Κάτι που συχνά ενισχύεται από πολιτικούς που εκστομίζουν ψευδείς ισχυρισμούς και χειραγωγούν λαϊκές προκαταλήψεις.
Πρωταρχική ανάμεσα στις απειλές για τη Δημοκρατία τώρα, θεωρούν οι αναλυτές, είναι η «δημοκρατική οπισθοδρόμηση» - η τάση αρκετών δημοκρατικών χωρών να ολισθαίνουν σε περισσότερο αυταρχισμό. Οι ηγέτες που εκλέγονται, συχνά ως μεταρρυθμιστές, έχουν τη δυνατότητα να χρησιμοποιούν την εξουσία που αποκτούν για να αποδυναμώσουν τους δημοκρατικούς θεσμούς, τους ελέγχους και τις ισορροπίες, συμπεριλαμβανομένης της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης και των μέσων ενημέρωσης, ώστε να προσπαθήσουν έτσι να διατηρήσουν την εξουσία για τους εαυτούς τους και τα κόμματά τους σε επόμενες εκλογές, κάτι που δεν είναι ούτε σύμφωνο με τους κανόνες ελευθερίας ούτε θεμιτό.
Παραδείγματα, λένε οι αναλυτές, μπορούν να βρεθούν στην Ουγγαρία, τη Σλοβακία, την Τουρκία, το Μεξικό, τις ΗΠΑ και την Ινδία -δημοκρατίες που έχουν ήδη οπισθοδρομήσει ή στρέφονται προς αυτή την κατεύθυνση, σε αυτό που μερικές φορές αποκαλείται «δημοκρατική αποσυγκέντρωση».
«Δεν μπορείτε να θεωρείτε δεδομένο ότι μια εδραιωμένη δημοκρατία θα παραμένει για πάντα έτσι», είπε ο Shashi Tharoor, μέλος του ινδικού κοινοβουλίου και πρώην αναπληρωτής γενικός γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών.
«Οι εκλογές μπορεί να είναι ως επί το πλείστον ελεύθερες και δίκαιες, αλλά από τη στιγμή που εκλέγεται μια κυβέρνηση, δεν υπάρχει καμία υποχρέωση σεβασμού των διαχρονικών παραδοχών που κάνουν τη Δημοκρατία Δημοκρατία», είπε ο κ. Tharoor. Ποια είναι τα κομβικά σημεία; Η δικαιοσύνη, η αυτονομία των θεσμών, η ακεραιότητα και η ανεξαρτησία της κεντρικής τράπεζας και της αρχής που διεξάγει τις εκλογές, αλλά και η ανεξαρτησία των μέσων ενημέρωσης και του δικαστικού σώματος.
«Η Δημοκρατία είναι μια διεργασία που εξαρτάται από το πώς συμπεριφέρονται οι κυβερνήσεις και οι ψηφοφόροι στο μεσοδιάστημα των εκλογών», είπε. «Εκεί εντοπίζονται οι αλλαγές».
Ως «Το σχεδόν απαγορευμένο καλό!» προβάλλεται το ακροδεξιό κόμμα AfD στις εκλογές στο γερμανικό ομόσπονδο κρατίδιο της Θουριγγίας (Sonneberg, Αύγουστος 2024). Η Γερμανία, όπως και άλλες χώρες της Ευρώπης, πιέζονται από την άνοδο των ακραίων πολιτικών σχηματισμών και των λαϊκιστικών εξάρσεων.
Οι απειλές είναι τόσο εξωτερικές όσο και εσωτερικές, ανέφερε η Arancha Gonzalez Laya, κοσμήτορας της Σχολής Διεθνών Υποθέσεων του Παρισιού στο Sciences Po και πρώην υπουργός Εξωτερικών της Ισπανίας. «Η Δημοκρατία οπισθοδρομεί και είναι ένα από τα πιο σοβαρά προβλήματα που αντιμετωπίζουμε», είπε σε συνέντευξή της στο Ambrosetti Forum στο Cernobbio της Ιταλίας. «Όταν η Δημοκρατία οπισθοδρομεί, γίνεται πιο δύσκολο να ληφθούν αποφάσεις για την ασφάλεια, τη μετανάστευση και για τρόπους βελτίωσης των οικονομιών μας».
Η εξωτερική απειλή προέρχεται από ξένες παρεμβάσεις, είπε, ενισχύεται από την παραπληροφόρηση, που εντάθηκε πρόσφατα από την Τεχνητή Νοημοσύνη, για να μπερδέψει τους ψηφοφόρους και να υπονομεύσει την ακεραιότητα της δημοκρατικής επιλογής. Η Ρωσία και η Κίνα έχουν συχνά κατηγορηθεί από τις Ηνωμένες Πολιτείες και τις ευρωπαϊκές χώρες ότι προσπαθούν να επηρεάσουν τις εκλογές για να υποβαθμίσουν τις δημοκρατικές διαδικασίες, να υποσκάψουν τις συμμαχίες και να διχάσουν την κοινωνία.
«Όπως έκαναν και κατά τη διάρκεια της πανδημίας, προωθούν την ιδέα ότι οι απολυταρχίες είναι πιο αποτελεσματικές και αμφισβητούν την ικανότητα των δημοκρατιών να προσφέρουν στους πολίτες τους», είπε.
Οι εχθροί της Δημοκρατίας εκ των έσω είναι οι αυτοαποκαλούμενες «ανελεύθερες δημοκρατίες», όπως η Ουγγαρία, και «οι πολιτικοί ηγέτες και τα κόμματα που εργάζονται για την άρση των ελέγχων και των ισορροπιών, την αποδυνάμωση των δημοκρατικών θεσμών και τη συγκέντρωση του ελέγχου επί των μέσων ενημέρωσης για να υποβαθμίσουν την ποιότητα της Δημοκρατίας εκ των έσω», είπε.
Και συχνά προσπαθούν να το κάνουν στο όνομα της αποτελεσματικότητας και ακόμη και της ίδιας της Δημοκρατίας, είπε, ισχυριζόμενοι ότι «μειώνουν τη γραφειοκρατία» ή εμποδίζουν τους «μη εκλεγμένους τεχνοκράτες να λαμβάνουν πολιτικές αποφάσεις».
Πρόσφατο παράδειγμα, είπε, ήταν η προσπάθεια του απερχόμενου προέδρου του Μεξικού, Andrés Manuel Lopez Obrador, και του κόμματός του να ψηφίσουν έναν νόμο που μετατοπίζει το δικαστικό σώμα από ένα σύστημα βασισμένο σε διορισμούς με κριτήρια σε μεγάλο βαθμό την εκπαίδευση και τα προσόντα, σε ένα σύστημα όπου οι ψηφοφόροι θα εκλέγουν δικαστές χωρίς οι υποψήφιοι να πληρούν κατ’ ανάγκην τις απαιτήσεις. Το αποτέλεσμα θα ήταν η απομάκρυνση 7.000 δικαστών από τις δουλειές τους, από τον ανώτατο δικαστή του Ανωτάτου Δικαστηρίου μέχρι τοπικούς δικαστές.
Ο εχθρός εκ των έσω χρησιμοποιεί επίσης τα ίδια εργαλεία και την ίδια τεχνολογία για να παραπληροφορήσει, είπε η κ. Gonzalez, μειώνοντας την ικανότητα των ψηφοφόρων να διακρίνουν πότε τους σερβίρουν ένα ψέμα. «Γίνεται πιο δύσκολο», είπε. «Η γραμμή μεταξύ αλήθειας και ψεύδους γίνεται όλο και πιο πορώδης».
Πολλοί υποστηρίζουν ότι η αιτία της οπισθοδρόμησης είναι η αποτυχία της Δημοκρατίας να ικανοποιήσει τους ψηφοφόρους ή η παγκοσμιοποίηση ή η αυξημένη οικονομική ανισότητα. «Αλλά τα δεδομένα δεν το αποδεικνύουν πραγματικά αυτό», δήλωσε η Laura Thornton, ανώτερη διευθύντρια για προγράμματα Παγκόσμιας Δημοκρατίας στο Ινστιτούτο McCain, που εδρεύει στην Washington.
«Εγώ τείνω να το αποδώσω στα χάσματα πολιτισμού και αξιών, στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι βλέπουν τη χώρα τους και την ταυτότητά τους να αλλάζουν», στις διχασμένες κοινωνίες αυτών που ευνοούν την πολυπολιτισμικότητα και τη διαφορετικότητα και των άλλων που θέλουν να επιστρέψουν «στις παλιές ιεραρχίες» φυλής, εθνικότητας, φύλου και θρησκείας, «που συχνά βλέπουν τις γυναίκες και τις μειονότητες ως εμπόδιο στον δρόμο τους».
Στις εκλογές που διεξήχθησαν το 2024 στα κρατίδια της Θουριγγίας, της Σαξονίας και του Βραδεμβούργου στη Γερμανία, το ακροδεξιό εξτρεμιστικό κόμμα Εναλλακτική για τη Γερμανία (AfD), που ήρθε πρώτο στη Θουριγγία και οριακά δεύτερο στις άλλες, είχε μια αφίσα που έγραφε «Heimat statt Multikulti»: «Πατρίδα όχι πολυπολιτισμικότητα».
Η δημοκρατική οπισθοδρόμηση απειλεί τις καθιερωμένες δημοκρατίες στη Δύση, αλλά είναι ήδη γεγονός κυρίως στον αποκαλούμενο Παγκόσμιο Νότο και ανάμεσα στις αναπτυσσόμενες δημοκρατίες, υποστήριξε ο Thomas Carothers, ο οποίος έχει σπουδάσει συγκριτικό εκδημοκρατισμό στο Carnegie Endowment for International Peace.
Σε έκθεση εικαστικών από πολιτικά διαφωνούντες, ο πρωθυπουργός της Ουγγαρίας Victor Orban απεικονίζεται να σκάει μια ροζ τσιχλόφουσκα (Βουδαπέστη, Οκτώβριος 2022). Η Ουγγαρία είναι από τις χαρακτηριστικές περιπτώσεις χωρών που επί της ουσίας έχει διολισθήσει σε αυταρχικό – απολυταρχικό τρόπο διακυβέρνησης.
Είναι σημαντικό να γίνει διάκριση μεταξύ της δημοκρατικής οπισθοδρόμησης και της αυταρχικής σκλήρυνσης, είπε, δηλαδή αυτό που συμβαίνει σε χώρες που δεν ήταν ποτέ πολύ δημοκρατικές και πλέον γίνονται ακόμη λιγότερο, όπως η Ρωσία, η Βενεζουέλα, η Καμπότζη, το Ιράν και η Λευκορωσία.
«Στην πραγματικότητα στις καθιερωμένες δημοκρατίες δεν έχει συμβεί μεγάλη οπισθοδρόμηση», είπε ο κ. Carothers. Η Ουγγαρία είναι η χειρότερη περίπτωση και ακολουθεί η Πολωνία, «αλλά η Πολωνία τα κατάφερε» με την εκλογή το 2023 του Donald Tusk ως πρωθυπουργού, του οποίου η κεντρώα συμμαχία νίκησε την κυβέρνηση υπό τον Jaroslaw Kaczynski και σταμάτησε την προσπάθειά της να αποκτήσει τον έλεγχο στο δικαστικό σώμα και στα μέσα ενημέρωσης.
Το Μπαγκλαντές, επίσης, μόλις καθαίρεσε τον επί σειρά ετών ηγέτη του, που έγινε αυταρχικός, τον Sheikh Hasina, με ένα αποτέλεσμα ακόμα απροσδιόριστο.
Αλλά η οπισθοδρόμηση ήταν πιο εμφανής σε μέρη όπως η Ινδία, η Τουρκία, η Βραζιλία, η Ινδονησία και η Αίγυπτος, είπε ο κ. Carothers. Η Σερβία είναι στο μεταίχμιο, όπως και το Ισραήλ, ειδικά αν ο πρωθυπουργός Benjamin Netanyahu πετύχει στην προσπάθειά του να υπονομεύσει την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης και να την υποτάξει στο κοινοβούλιο. «Στο Ισραήλ είναι απλά σοβαρές δονήσεις ή οπισθοδρόμηση;», ρώτησε.
Όπως και στο Ισραήλ, πολλές δυτικές δημοκρατίες είχαν «δονήσεις», όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Γαλλία, η Βρετανία και η Γερμανία, «ταρακουνήθηκαν από την ακροδεξιά, από την αποξένωση των πολιτών και τις κουρασμένες ελίτ και τα πολιτικά κόμματα που έχουν ξεμείνει από ιδέες και ενέργεια», είπε. Αλλά μέχρι στιγμής οι περισσότεροι δημοκρατικοί θεσμοί και οι ισορροπίες έχουν αντέξει.
Ο κ. Carothers πιστεύει, επίσης, ότι το να ρίχνουμε το φταίξιμο στην ανισότητα ή στην κακή οικονομική ανάπτυξη δεν πείθει. «Το πρόβλημα είναι περισσότερο ότι πολλές χώρες ήρθαν στη Δημοκρατία αργά, τη δεκαετία του 1990. Οι θεσμοί τους είναι αδύναμοι και εκλέγουν στην ηγεσία τους επιχειρηματίες ολιγάρχες, που εδραιώνουν περισσότερο έλεγχο στα αξιώματα και είναι δύσκολο να τους σταματήσουμε», είπε.
Οι αξίες και η ταυτότητα είναι επίσης σημαντικές. «Πολλοί Ευρωπαίοι είναι αναστατωμένοι από τα υψηλά επίπεδα μετανάστευσης και την οικονομική στασιμότητα -μπορεί να αισθάνονται ότι απειλούνται από έναν κόσμο που θέλει να κρατήσει εκτός των ορίων της περιοχής». Αλλά αυτό είναι ένα πρόβλημα των πολιτών, «όχι κατ’ ανάγκη οπισθοδρόμηση», είπε ο κ. Carothers, ακόμη κι αν ενισχύει τα κόμματα που θέλουν να υπονομεύσουν το δημοκρατικό σύστημα.
Και πρέπει να προσέχει κανείς να μην παίρνει ένα συγκεκριμένο ευρωπαϊκό πρόβλημα και να το ανάγει σε μια παγκόσμια τάση λαϊκισμού ή ακροδεξιάς, προειδοποίησε. Στην Ινδία, για παράδειγμα, είναι δύσκολο να τοποθετήσεις τον πρωθυπουργό Narendra Modi στο παραδοσιακό δίπολο «αριστερά – δεξιά». Ομοίως στην Τυνησία ή ακόμα και στη Γερμανία, το AfD και ένα παρόμοιο κόμμα, η Συμμαχία της Sahra Wagenknecht, συνδυάζουν τον εθνικισμό με τον σοσιαλισμό.
«Είναι η διάβρωση της Δημοκρατίας εκ των έσω που αποτελεί τώρα τη σοβαρότερη απειλή», έγραψε ο Ivo Daalder, ο ολλανδικής καταγωγής πρώην Αμερικανός πρεσβευτής στο ΝΑΤΟ και πρόεδρος του Συμβουλίου του Chicago για Παγκόσμιες Υποθέσεις, σε ένα δοκίμιο που περιγράφει την επιλογή του να γίνει Αμερικανός. Η νίκη των αυταρχικών ηγετών «καθίσταται δυνατή από τη σταθερή διάβρωση των αρχών, των κανόνων και των βασικών δικαιωμάτων που αποτελούν το θεμέλιο της Δημοκρατίας», είπε.
Ο κ. Daalder προειδοποίησε για τους στόχους του Donald J. Trump, συμπεριλαμβανομένων των υποσχέσεών του για «κατεδάφιση του βαθέος κράτους», «αποκλεισμό της άρρωστης πολιτικής τάξης που μισεί τη χώρα μας» και «εξόντωση των “ψεύτικων” μέσων ενημέρωσης».
Το Project 2025, ένα προσχέδιο για το κυβερνητικό πρόγραμμα του Trump, που εκπονήθηκε από το συντηρητικό Heritage Foundation, περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσε να γίνει αυτό. Ο κ. Trump είχε αποκηρύξει αυτό το έγγραφο, αλλά τόσο ο ίδιος όσο και αυτός που έχει επιλέξει για αντιπρόεδρο, ο JD Vance, έχουν προσυπογράψει πολλούς από τους στόχους του, οι οποίοι επικεντρώνονται στην ενίσχυση του εκτελεστικού ελέγχου της κυβέρνησης. Ο κ. Trump είπε στους οπαδούς του να ψηφίσουν υπέρ του «μόνο αυτή τη φορά». Επειδή μόλις επιστρέψει στην εξουσία, «όλα θα διορθωθούν, θα είναι όλα καλά, δεν θα χρειάζεται να ψηφίζετε πια».
Ο κ. Trump αρνήθηκε ότι σκοπό έχει να παραμείνει στην εξουσία με κάθε τρόπο και είπε ότι οι αναφορές απευθύνονταν στο ακροατήριό του των Χριστιανών, «που ψηφίζουν σε πολύ μικρά ποσοστά», για να τους διαβεβαιώσει ότι δε θα χρειαστεί να ξαναψηφίσουν ποτέ: αν εκλεγεί, θα τακτοποιήσει τη χώρα. Διατείνεται ότι προσπαθεί να προστατεύσει την αμερικανική δημοκρατία από τους αντιπάλους του, τους οποίους έχει χαρακτηρίσει ποικιλοτρόπως «φασίστες» και «κομμουνιστές».
Η κ. Gonzαlez είπε ότι είναι δύσκολο να αντιμετωπιστεί η αποδυνάμωση της Δημοκρατίας εκ των έσω. «Γι’ αυτό η επιλογή των Αμερικανών στις εκλογές είναι τόσο σημαντική», είπε. «Επειδή πρωταθλητής αυτής της αποδυνάμωσης είναι ο Donald Trump, που θαυμάζει τον πρωταθλητή Ευρώπης, τον Viktor Orban. Είναι ένας μεγάλος “θάλαμος αντήχησης” και όλοι συνδέονται με τον κ. Trump, συμπεριλαμβανομένου του κ. Netanyahu».
*Ο Steven Erlanger είναι επικεφαλής διπλωματικός ανταποκριτής στην Ευρώπη για τους «New York Times», με έδρα το Βερολίνο.