Τα τελευταία χρόνια η Ελλάδα φαίνεται να τα πηγαίνει πολύ άσχημα στις περισσότερες κατατάξεις που μετρούν την ποιότητα του κράτους δικαίου.
Ας πάρουμε την πιο πρόσφατη κατάταξη, εκείνη του World Justice Project (WJP). Το WJP, που ιδρύθηκε το 2006 από τον Αμερικανικό Δικηγορικό Σύλλογο, δημοσιεύει κάθε χρόνο το Rule of Law Index, δηλαδή την αξιολόγηση των κρατών με βάση την ποιότητα του κράτους δικαίου. Στη φετινή κατάταξη η θέση της Ελλάδα προβληματίζει. Βρίσκεται στην 47η θέση ανάμεσα σε 142 χώρες, πιο χαμηλά από τη Ναμίμπια, τη Ρουάντα και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα.
Όταν βλέπει κανείς την κατάταξη αυτή, αντιλαμβάνεται ότι κάτι δεν πάει καλά. Προφανώς οι θεσμοί στην Ελλάδα και ο βαθμός ελευθερίας δεν συγκρίνονται μ’ αυτές τις χώρες. Γιατί, λοιπόν, αυτή η τόσο χαμηλή θέση; Αν δούμε λίγο πιο προσεκτικά την αξιολόγηση, θα διαπιστώσουμε πως η χώρα μας χωλαίνει όχι τόσο στη λειτουργία της Δημοκρατίας, αλλά στη διαφθορά (50/142), στην ποιότητα της ποινικής δικαιοσύνης (56/142), ιδίως όμως στην «τάξη και την ασφάλεια» (72/142).
Όμως, και άλλες εκθέσεις που προέρχονται από διαφορετικούς πολιτικά χώρους, τοποθετούν την Ελλάδα πολύ πιο χαμηλά απ’ ό,τι θα θέλαμε. Για παράδειγμα, στην έκθεση Index of Economic Freedom του συντηρητικού Heritage Foundation, η Ελλάδα βρίσκεται απλώς πάνω από τον μέσο παγκόσμιο όρο σε όλους τους δείκτες κράτους δικαίου (προστασία ιδιοκτησίας, αποτελεσματικότητα δικαιοσύνης, μέγεθος κρατικής διαφθοράς).
Σε παρόμοιες θέσεις βρίσκεται η χώρα μας στο πολύ πιο αξιόπιστο Economic Freedom of the World του καναδέζικου Fraser Institute ή στο Legatum Prosperity Index. Η Ελλάδα παραμένει μια φιλελεύθερη Δημοκρατία (αλλά όχι από τις καλύτερες) σύμφωνα με το ιστορικό Freedom in the World του Freedom House, αλλά έχει πέσει κατηγορία, αντιμετωπίζεται ως electoral democracy, στο πιο αυστηρό Democracy Report του V-Dem Institute. Σημαντική εξαίρεση αποτελεί το Democracy Index του Economist, εκεί που η Ελλάδα έχει μια αξιοπρεπή θέση στην πρώτη κατηγορία. Μας αρκεί αυτό;
Προφανώς δεν υπάρχει μια διεθνής συνωμοσία κατά της Ελλάδας και των θεσμών της. Οι κατατάξεις αυτές είναι σχηματικές, συχνά αντικρουόμενες και κάποιες φορές μεθοδολογικά προβληματικές ή μονομερείς. Αλλά όταν όλες οι κατατάξεις τοποθετούν την Ελλάδα στον πάτο της Ευρώπης, αυτό κάτι σημαίνει. Δεν είναι τυχαίο, δεν είναι συνολικά αυθαίρετο. Το πρόβλημα είναι υπαρκτό.
Η Ελλάδα έχει μια σειρά από θεσμικές παθογένειες που οδήγησαν στην κρίση, αλλά δεν διορθώθηκαν μετά το τέλος της, παρά τις επιμέρους βελτιώσεις.
Κατ’ αρχάς τα θεσμικά αντίβαρα είναι ανύπαρκτα ή αδύναμα. Η εκάστοτε κυβερνητική πλειοψηφία θα ασκήσει εξουσία χωρίς να μπορεί κανείς να την περιορίσει ή να τη συγκρατήσει, αλλά το πολύ-πολύ να την ενοχλήσει κάπως. Στη σημερινή συγκυρία το πρόβλημα επιδεινώνεται από την απουσία ισχυρής αντιπολίτευσης. Το μοναδικό όριο που έχει να αντιμετωπίσει μια κυβέρνηση είναι αυτό που θέτει η κοινή γνώμη.
Επιπλέον η Ελλάδα διακρίνεται για την αναποτελεσματικότητα του κρατικού μηχανισμού, το φοβερό γραφειοκρατικό βάρος στην επιχειρηματική δραστηριότητα, τις μεγάλες καθυστερήσεις στη δικαιοσύνη, την ανομία, τη μη εφαρμογή των νόμων, τη διαφθορά και πολυνομία που οξύνει όλα τα υπόλοιπα προβλήματα. Η Ελλάδα καταφέρνει να συνδυάσει τη θεσμική αρτηριοσκλήρωση με τη θεσμική ανεπάρκεια, τον νομικό φορμαλισμό με το θεσμικό έλλειμμα.
Η αλήθεια είναι πως το κράτος δικαίου δεν έχει βρει ποτέ γόνιμο έδαφος σε μια κοινωνία θεσμικής υστέρησης - ιδιαίτερα καθώς αυτή η υστέρηση αφορά τους άτυπους θεσμούς. Η κοινωνία πολιτών είναι υπανάπτυκτη, η έννοια του civil society είναι ιστορικά άγνωστη, το κοινωνικό κεφάλαιο βρίσκεται σε επίπεδα Μέσης Ανατολής και Βόρειας Αφρικής, ο δημόσιος χώρος δεν είναι σεβαστός.
Το πρόβλημα της Ελλάδας ήταν και συνεχίζει να είναι πρόβλημα υπανάπτυξης θεσμών. Οι θεσμοί, τυπικοί και άτυποι, απουσιάζουν ή υπολειτουργούν. Το πολιτικό σύστημα δεν έχει ποτέ υιοθετήσει τους κανόνες πολιτικής συμπεριφοράς που παρατηρούμε σε ώριμα πολιτικά συστήματα και κάτι παρόμοιο συμβαίνει με τους κανόνες κοινωνικής συμπεριφοράς.
Η παθογένεια της Ελλάδας είναι κυρίως θεσμική. Μέχρι και σήμερα αυτό δεν έχει γίνει κατανοητό. Γι’ αυτό και φτάσαμε να συζητάμε ακόμα και για το αν η Ελλάδα είναι ή όχι κράτος δικαίου.
* Ο Αριστείδης Χατζής είναι Καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών και Διευθυντής του Εργαστηρίου Πολιτικής και Θεσμικής Θεωρίας και Ιστορίας των Ιδεών στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ).