Οι έννοιες Δυτική Δημοκρατία, Φιλελεύθερη Δημοκρατία και Συνταγματική Δημοκρατία ουσιαστικά ταυτίζονται ως αποτέλεσμα μιας μακράς ιστορικής διεργασίας, η οποία διαμόρφωσε από τον 18ο αιώνα έως σήμερα το θεσμικό κεκτημένο της νεωτερικότητας. Αυτό είναι το θεσμικό / συνταγματικό και ταυτοχρόνως το αξιακό θεμέλιο της Δύσης και πάντως της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά και της ευρύτερης Ευρώπης των 46 κρατών-μερών του Συμβουλίου της Ευρώπης. Δεν υφίσταται συνεπώς Δημοκρατία χωρίς κράτος δικαίου, δηλαδή Δημοκρατία μη φιλελεύθερη (illiberal democracy).
Οι τρεις μεγάλες παραδόσεις του κράτους δικαίου, η αγγλοαμερικάνικη του Rule of Law, η γαλλική του État de droit και η γερμανική του Rechtsstaat, έχουν πλέον ενοποιηθεί σε ένα κατάλογο αξιών, θεμελιωδών δικαιωμάτων και θεσμικών εγγυήσεων (Rule of Law Checklist) που διαμορφώθηκε από το Συμβούλιο της Ευρώπης και υιοθετήθηκε από τη νομολογία του ΔΕΕ ως ισχύον δίκαιο στην Ε.Ε.
Τίποτε, όμως, δεν είναι αυτονόητο και δεδομένο. Το κράτος δικαίου ως ο φιλελεύθερος πυλώνας της δυτικής - ευρωπαϊκής δημοκρατίας δοκιμάζεται εσωτερικά σε αρκετά κράτη μέλη της Ε.Ε. (όχι μόνο στις συνήθως ύποπτες Ουγγαρία και Πολωνία) και σε πολλά κράτη-μέρη του Συμβουλίου της Ευρώπης.
Ο λεγόμενος διεθνικός (transnational) έλεγχος που ασκείται στον ευρωπαϊκό χώρο επί των κρατών-μελών, έλεγχος δικαστικός (ΕΔΔΑ και ΔΕΕ), κοινοβουλευτικός (Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης, Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο) και νομικοπολιτικός (Επιτροπή Βενετίας, Ευρωπαϊκή Επιτροπή) αναδεικνύει πλήθος εμφανών ή συγκεκαλυμμένων προβλημάτων στη θεσμικά πιο αναπτυγμένη περιοχή του κόσμου.
Αρκεί για κάθε χώρα, και εν προκειμένω για την Ελλάδα, να μελετούμε τις αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) που καταδικάζουν τη χώρα μας για παραβιάσεις της ΕΣΔΑ, ή τις εκθέσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την κατάσταση του κράτους δικαίου, ή εκθέσεις άλλων οργάνων όπως η Επίτροπος Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΣτΕ. Δεν περνώ τον Ατλαντικό και δεν αναφέρομαι στις ετήσιες εκθέσεις του State Department για τη θρησκευτική ελευθερία στις διάφορες χώρες.
Το γεγονός ότι οι διεθνείς εκθέσεις αναδεικνύουν προβλήματα ή ότι μια χώρα καταδικάζεται από το ΕΔΔΑ δεν σημαίνει ότι παύει να είναι κράτος δικαίου. Η Ελλάδα προφανώς είναι κράτος δικαίου παρά τα προβλήματα που εντοπίζονται και τις προσβολές του που γίνονται αντικείμενο διαμαρτυρίας και έρευνας ή ατομικών προσφύγων στο ΕΔΔΑ. Το κράτος δικαίου είναι μια συνεχής άσκηση αυτοελέγχου και ελέγχου, πολιτικού, κοινωνικού και δικαστικού, τόσο εσωτερικού όσο και διεθνούς.
Η ποιότητα και η ταχύτητα με την οποία λειτουργεί η δικαστική εξουσία και ασκείται ή παρεμποδίζεται το δικαίωμα στη δίκαιη δίκη, ο τρόπος επιλογής της δικαστικής ηγεσίας, οι συνθήκες κράτησης σε φυλακές και αστυνομικά κρατητήρια, η μεταχείριση των μεταναστών στις πύλες εισόδου και στα κέντρα διοικητικής κράτησης, ο σεβασμός του απορρήτου των επικοινωνιών, είναι τα μεγάλα ανοικτά θέματα.
Πριν από μόλις λίγα χρόνια μεγάλο θέμα ήταν η πλήρης κατοχύρωση της θρησκευτικής ελευθερίας και μόνο χάρη στη λεγόμενη ελληνική νομολογία του ΕΔΔΑ έκλεισαν αδικαιολόγητα και προκλητικά κενά της ελληνικής νομοθεσίας αλλά και νομολογίας. Μη ξεχνάμε ότι, για να είναι παραδεκτή μια ατομική προσφυγή στο δικαστήριο του Στρασβούργου, πρέπει να εξαντληθούν τα εσωτερικά ένδικα μέσα, άρα το εθνικό όργανο που εντέλει παραβιάζει την ΕΣΔΑ είναι το εθνικό ανώτατο δικαστήριο.
Η φιλελεύθερη Δημοκρατία τελεί υπό διεθνή δοκιμασία, είναι το πολίτευμα που διεθνώς «μειοψηφεί» από πλευράς πληθυσμιακού όγκου σε σχέση με τις διάφορες εκδοχές αυταρχικών και ολοκληρωτικών πολιτευμάτων. Ο λαϊκισμός, η εσωτερική υπονόμευση, η άνοδος των ακροδεξιών μορφωμάτων, ο διαρκής φόβος για τα αποτελέσματα των εκλογικών αναμετρήσεων, πιέζουν ακόμη και τις δυνάμεις του λεγόμενου συνταγματικού τόξου προς επιλογές προβληματικές για τα θεμελιώδη δικαιώματα και το κράτος δικαίου. Η Δημοκρατία, όμως, ή συνυπάρχει με το πλήρες κράτος δικαίου ως φιλελεύθερη Δημοκρατία ή υπονομεύει ιστορικά την ίδια την ύπαρξή της.
*Ο Ευάγγελος Βενιζέλος είναι πρώην αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης και υπουργός Εξωτερικών. Ομότιμος καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου στο ΑΠΘ.