Ξέρω μια πόλη στη νότια Ουκρανία όπου κάθε σπίτι έχει καταστραφεί από βομβαρδισμούς ή πυραυλικές επιθέσεις. Ακόμα και τα ερείπια είναι γεμάτα τρύπες από σφαίρες. Το Ποσάντ-Ποκρόβσκ, στην περιοχή της Χερσώνας, το είχαν καταλάβει οι Ρώσοι και το κράτησαν κατά το μεγαλύτερο μέρος του 2022, πριν εκδιωχθούν από τον ουκρανικό στρατό.
Επισκέφθηκα την περιοχή πριν από ένα χρόνο και συνάντησα τη Mariia. Ζούσε σε μια καλύβα φτιαγμένη από λαμαρίνα πίσω από τα ερείπια του σπιτιού της, με τα υπάρχοντά της τακτοποιημένα, τα μπουκάλια με νερό σε σειρά και τα καλώδια επέκτασης από τη γεννήτρια καλά κρυμμένα. Ήταν περήφανη για την ουκρανική κυβέρνηση και έκλαιγε από συμπόνια για τον πρόεδρό της, τον Volodymyr Zelensky. Της φαινόταν τόσο νέος. Η Mariia είναι 86 ετών.
Όταν μιλήσαμε, στα ουκρανικά, χρησιμοποίησε τη φράση «απαλλαγή από την κατοχή» αντί για την αναμενόμενη λέξη «απελευθέρωση». Είχα το προσχέδιο ενός βιβλίου για την ελευθερία στο σακίδιό μου. Το έβγαλα και σημείωσα κάτι.
Μας αρέσει να πιστεύουμε ότι οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι όταν φτάνει ο σωστός στρατός: μια απελευθέρωση. Αλλά η εκδίωξη του κακού δεν είναι αρκετή. Η Mariia θα ήταν λιγότερο ελεύθερη χωρίς την προσωρινή της κατοικία, που της την παρείχε μια διεθνής οργάνωση. Θα είναι πιο ελεύθερη όταν το μονοπάτι μέσα από τα ερείπια είναι αρκετά πλατύ για το «πι» που χρησιμοποιεί και όταν τα λεωφορεία αρχίσουν να κυκλοφορούν ξανά.
Οι Ουκρανοί δεν περιμένουν να τους φέρουμε εμείς την ελευθερία. Ένας στρατιώτης μού είπε να υπενθυμίσω στους Αμερικανούς ότι δεν χρειάζονται τα στρατεύματά μας. Χρειάζονται, όμως, τα όπλα μας ως ένα εργαλείο ανάμεσα σε πολλά για να κρατήσουν το μέλλον τους ανοιχτό. Κανείς δεν μπορεί να φέρει την ελευθερία σε κάποιον άλλο. Όμως, η ελευθερία μπορεί να προκύψει μέσα από τη συνεργασία.
Οι Ουκρανοί πρέπει να συνεχίσουν να πολεμούν γιατί ξέρουν τι σημαίνει ρωσική κατοχή. Έχουν κάθε λόγο να σκέφτονται την ελευθερία με «αρνητικό» τρόπο -απλώς ως την απομάκρυνση αυτού που είναι λάθος. Αλλά στις εκατοντάδες συνομιλίες που έχω κάνει με Ουκρανούς για την ελευθερία, συμπεριλαμβανομένων στρατιωτών στο μέτωπο, δεν έχω ακούσει ποτέ κανέναν να το λέει αυτό. Η ελευθερία αφορά ηθικές δεσμεύσεις και πολλαπλές δυνατότητες. Οι Ουκρανοί που οδηγούν φορτηγά προς το μέτωπο και ξαναχτίζουν σπίτια, μιλούν επίσης για τις πράξεις τους με όρους ελευθερίας.
Στα ερείπια των προαστίων του Χάρκοβο και στα χαλάσματα της περιοχής της Χερσώνας θυμήθηκα μια νοσοκόμα που έφτασε σε ένα ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης το 1945 μετά την «απελευθέρωση». Έγραψε στο ημερολόγιό της ότι αυτή δεν ήταν η σωστή λέξη. Πίστευε ότι οι φυλακισμένοι δεν μπορούσαν να θεωρηθούν ελεύθεροι μέχρι να αποκατασταθεί η υγεία τους και να θεραπευθούν τα τραύματά τους.
Σαφώς έχει σημασία πότε η ρωσική εξουσία θα απομακρυνθεί από την Ουκρανία. Και φυσικά είχε σημασία όταν τα SS εγκατέλειψαν τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Κανείς δεν είναι ελεύθερος πίσω από συρματοπλέγματα ή κάτω από βομβαρδισμούς, είτε μιλάμε για το παρελθόν είτε για το παρόν, για τη Σιντζιάνγκ, για τη Γάζα ή οποιοδήποτε άλλο μέρος.
Αλλά η ελευθερία δεν είναι απλώς η απουσία του κακού. Η ελευθερία είναι η παρουσία του καλού. Είναι η αξία των αξιών, η συνθήκη μέσα στην οποία επιλέγουμε και συνδυάζουμε τα καλά πράγματα, φέρνοντάς τα στον κόσμο, αφήνοντας το δικό μας μοναδικό αποτύπωμα. Είναι θετική.
Όσο οι Αμερικανοί φαντάζονται την ελευθερία ως κάτι «αρνητικό», δηλαδή ως ζήτημα απαλλαγής από την εξουσία, δεν θα έχουμε ελεύθερη χώρα. Θα πρέπει να ακούσουμε ο ένας τον άλλον για το πώς η εξουσία μπορεί να δημιουργήσει τις συνθήκες για την ελευθερία. Όπως λένε οι Συντηρητικοί, η ηθικότητα είναι πραγματική. Όπως πιστεύουν οι Φιλελεύθεροι, υπάρχουν πολλές αρετές που πρέπει να εξετάσουμε και να συνδυάσουμε. Και, όπως υποστηρίζουν οι Σοσιαλδημοκράτες, πρέπει να συνεργαστούμε για να δημιουργήσουμε δομές που θα μας επιτρέπουν να επιτελέσουμε αυτό το έργο.
Η ελευθερία μάς βοηθά να μάθουμε πώς να κυβερνάμε. Κατά την άποψή μου, η ελευθερία παίρνει πέντε μορφές συνδέοντας τη φιλοσοφία με την πολιτική. Η πρώτη, η κυριαρχία, σημαίνει την ικανότητα των παιδιών να κατανοούν τον εαυτό τους και τον κόσμο. Σκεφτόμαστε τα κράτη ως κυρίαρχα, αλλά μια πολιτική που ξεκινά με την ελευθερία, απαιτεί μια κυβέρνηση που βοηθά τους ανθρώπους να γίνουν έτσι. Η δεύτερη, η απρόβλεπτη φύση, μας κάνει ανυπότακτους και γεμάτους ζωή. Η τρίτη, η κινητικότητα, είναι η πολλαπλότητα των μονοπατιών στον χώρο και τον χρόνο που ανοίγονται μπροστά μας. Η τέταρτη, η πρόσληψη της πραγματικότητας, είναι η κατανόηση του κόσμου, η οποία μας επιτρέπει να τον αλλάξουμε. Και η πέμπτη, η αλληλεγγύη, είναι η αναγνώριση ότι η ελευθερία πρέπει να είναι για όλους μας.
Και η πατρίδα των γενναίων; Είναι δειλία να πιστεύουμε ότι η ελευθερία είναι απλώς αρνητική, απλώς μια απουσία. Όταν σκεφτόμαστε την ελευθερία με αυτόν τον τρόπο, αφήνουμε όλα τα δύσκολα ερωτήματα ανοιχτά: Ποιοι είμαστε; Τι μας ενδιαφέρει; Για ποιο πράγμα είμαστε διατεθειμένοι να ρισκάρουμε; Αυτό που πραγματικά λέμε είναι ότι κάποιος ή κάτι άλλο θα γεμίσει το κενό και θα κάνει τη δουλειά για λογαριασμό μας. Ένας ηγέτης θα μας πει τι να σκεφτούμε. Ή μια αγορά ή μια μηχανή θα σκεφτεί αντί για εμάς. Ή, στην περίπτωση των ΗΠΑ, θα είναι οι ιδρυτές της χώρας, οι οποίοι υποτίθεται ότι σκέφτηκαν και κανόνισαν τα πάντα πριν από πολύ καιρό.
Χρειαζόμαστε μια κυβέρνηση για να λύνει συγκεκριμένα προβλήματα ώστε να μπορούμε να είμαστε ελεύθεροι. Μόνο μια κυβέρνηση μπορεί να σταματήσει έναν εισβολέα ή να διαλύσει ένα μονοπώλιο. Αλλά αυτό είναι μόνο η αρχή. Όταν οι άνθρωποι έχουν πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη, ανησυχούν λιγότερο για το μέλλον και είναι ελεύθεροι να αλλάξουν δουλειά. Όταν τα παιδιά έχουν πρόσβαση στην εκπαίδευση, οι ενήλικες είναι πιο ελεύθεροι να οργανώσουν τη ζωή τους. Τα παιδιά που έχουν εκπαίδευση, μπορούν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους απέναντι στα ψέματα των επίδοξων τυράννων.
Η ελευθερία είναι εθνικό έργο. Απαιτείται μια συνεργατική κοινωνία για να δημιουργηθούν ελεύθερα άτομα. Αυτή η συνεργασία ονομάζεται κυβέρνηση. Και η ελευθερία είναι έργο γενεών. Για να μεγαλώσουν τα παιδιά ελεύθερα, πρέπει ήδη να υπάρχουν οι απαραίτητοι θεσμοί και οι πολιτικές. Τα βρέφη δεν μπορούν να δημιουργήσουν τις συνθήκες για την ανατροφή τους. Κανένας νέος δεν μπορεί να χτίσει τους δρόμους και τα πανεπιστήμια που είναι απαραίτητα για το αμερικανικό όνειρο. Πρέπει πάντα να κοιτάμε μπροστά. Είναι αυτή η προοπτική, αυτή η αίσθηση ενός καλύτερου μέλλοντος που καθορίζεται από τις σημερινές αποφάσεις, που δημιουργεί μια «χώρα των ελεύθερων».
Όταν πιστεύουμε ότι η ελευθερία είναι «αρνητική», πιστεύουμε ότι έχουμε πάντα δίκιο. Απομονωνόμαστε από τον έξω κόσμο, πιστεύοντας ότι αυτό είναι απελευθέρωση. Καταλήγουμε σε έναν ασφαλή χώρο με άλλους Αμερικανούς που σκέφτονται με τον ίδιο τρόπο. Υποτίθεται ότι μια εξωτερική δύναμη θα μας κάνει ελεύθερους και, όταν αυτό δεν συμβαίνει, αποκαλούμε την κατάστασή μας «ελευθερία» ούτως ή άλλως. Έχουμε μια απάντηση για τα πάντα: Ό,τι κι αν συμβαίνει, φταίει η κυβέρνηση. Και έτσι ζούμε σε ένα παραμύθι.Ένας ελεύθερος άνθρωπος γνωρίζει ότι δεν υπάρχει μία απάντηση για όλα και καμία ιστορία που να ταιριάζει σε όλους.
Καθώς ολοκλήρωνα το βιβλίο μου για την ελευθερία, προσπάθησα να ακούσω ανθρώπους που αντιμετωπίζουν διαφορετικές δυσκολίες από τις δικές μου. Η Mariia ήταν ένας από αυτούς. Με έκανε να σκεφτώ για την απαλλαγή από την κατοχή, για το πώς περνάμε από το αρνητικό στο θετικό. Χαμογελούσε όταν μου μιλούσε και μου προσέφερε ως δώρο ένα όμορφο αντικείμενο που είχε διασώσει από το κατεστραμμένο σπίτι της. Κοίταξα τον περιπατητήρα της και αναρωτήθηκα τι άλλο χρειαζόταν για να είναι πραγματικά ελεύθερη.
Για να είμαστε ελεύθεροι, πρέπει να βλέπουμε τους άλλους ανθρώπους -και όχι μόνο για να μπορέσουμε να δούμε τον εαυτό μας. Αν κατανοήσουμε σωστά την ελευθερία, αν αντλήσουμε τα σωστά μαθήματα από ακραίες καταστάσεις, μπορούμε να συνδέσουμε την ελευθερία με τη διακυβέρνηση. Τότε μας περιμένει ένα καλύτερο μέλλον: ένα μεγάλο, όμορφο εύρος δυνατοτήτων για απρόβλεπτους, ανυπότακτους ανθρώπους.
*Ο Timothy Snyder είναι καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Yale. Το πιο πρόσφατο βιβλίο του είναι το «On Freedom» («Περί ελευθερίας»).