Μέχρι το τέλος του 2024, σε όλο τον κόσμο, θα έχουν ψηφίσει πάνω από δύο δισεκατομμύρια άνθρωποι σε 73 εθνικές εκλογές. Όσο εντυπωσιακά κι αν είναι αυτά τα στοιχεία, στην πραγματικότητα δεν μας λένε πολλά ούτε για την ποιότητα των εκλογών ούτε για την ποιότητα της Δημοκρατίας. Ενώ η Δημοκρατία δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς εκλογές, οι εκλογές μπορούν να υπάρξουν και χωρίς Δημοκρατία. Τελικά, οι εκλογές αντικατοπτρίζουν την ποιότητα των θεσμών που τις περιβάλλουν;
Δυστυχώς, η ποιότητα των δημοκρατικών θεσμών όλο και κατρακυλά. Σύμφωνα με έρευνα του International Institute for Democracy and Electoral Assistance, τον διακυβερνητικό οργανισμό του οποίου ηγούμαι, το 2023 ήταν η όγδοη συνεχόμενη χρονιά που, στις περισσότερες χώρες, οι δημοκρατικές επιδόσεις χειροτέρευσαν αντί να καλυτερεύσουν. Τα τελευταία πέντε χρόνια, σχεδόν οι μισές από τις 173 χώρες που καλύπτει η έκθεσή μας παρουσίασαν σημαντική επιδείνωση σε βασικές δημοκρατικές αξίες όπως η ελευθερία της έκφρασης και η ελευθερία του Τύπου.
Και επειδή ακριβώς αποδυναμώνονται αυτές οι αξίες, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι ένα από τα κύρια ευρήματα της έκθεσης είναι πως η ποιότητα των εκλογών είναι υπό πίεση παγκοσμίως. Το 2023, η αξιοπιστία των εκλογών όπως ορίζεται από τις μετρήσεις μας, ήταν σημαντικά χαμηλότερη σε 39 χώρες (συμπεριλαμβανομένων 21 στην Υποσαχάρια Αφρική) απ’ ό,τι το 2018. Μόνο 15 χώρες κατάφεραν να συγκεντρώσουν υψηλότερη βαθμολογία συγκριτικά με πέντε χρόνια πριν. Κι αυτό είναι ιδιαίτερα αποκαρδιωτικό, αν σκεφτεί κανείς πως το 2008 έχουν καταγράψει πρόοδο 40 χώρες έναντι 15 που παρουσίασαν μείωση στην αξιοπιστία της εκλογικής διαδικασίας.
Ψηφοφόρος σε εκλογικό κέντρο στο Soweto της Νότιας Αφρικής τον Μάιο 2024. Η καταψήφιση του κυβερνώντος Αφρικανικού Εθνικού Κογκρέσου από τους Νοτιοαφρικάνους έχει θεωρηθεί νίκη για τη δημοκρατική διαδικασία.
Σήμερα, οι δημοκρατικές εκλογές αντιμετωπίζουν ένα εύφλεκτο μείγμα προκλήσεων. Οι εκστρατείες ψηφιακής παραπληροφόρησης, οι απειλές για την ασφάλεια στον κυβερνοχώρο και η μεγάλη δυσκολία να ελεγχθεί η ροή χρημάτων σε ψηφιακές εκστρατείες, δυσκολεύουν τις αρχές και τους φορείς που διαχειρίζονται τις εκλογές σε όλο τον κόσμο, οι οποίοι, μάλιστα, αντιμετωπίζουν συχνά περιορισμένους πόρους και ακραία κλιματικά φαινόμενα που ανατρέπουν τις εκλογές. Οι επιπτώσεις αυτών των δυσκολιών μπορεί να είναι δραματικές, όπως για παράδειγμα στις πρόσφατες εκλογές στην Ινδία, όπου μέλη εφορευτικών επιτροπών έχασαν τη ζωή τους λόγω των υψηλών θερμοκρασιών.
Το πιο σοβαρό πρόβλημα, όμως, εντοπίζεται σε πολιτικές που περιλαμβάνουν βαθιά πολωμένα εκλογικά σώματα, επιθέσεις στην ανεξαρτησία των εκλογικών αρχών και προσπάθειες από κόμματα ή υποψηφίους που έχασαν στις εκλογές να υπονομεύσουν τις εκλογικές διαδικασίες χωρίς στοιχεία για τυχόν παρατυπίες. Το τελευταίο, μάλιστα, χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή. Η παγκόσμια αποχή από τις εκλογές (μια ιδιαιτέρως τοξική πολιτική ασθένεια) έχει συμβάλει στα γεγονότα στις Ηνωμένες Πολιτείες από το 2016.
Η μέθοδος του πρώην προέδρου των ΗΠΑ Donald Trump να διατυπώνει αβάσιμους ισχυρισμούς για την αξιοπιστία των εκλογικών αποτελεσμάτων πήρε δυστυχώς παγκόσμιες διαστάσεις και εκτείνεται από την Μιανμάρ έως το Περού.
Ο αντίκτυπος όλων αυτών των προκλήσεων δεν πρέπει να υποτιμηθεί. Πρόσφατη έρευνα του International IDEA σε 19 δημοκρατίες σε όλο τον κόσμο διαπίστωσε ότι, σε 11 από αυτές, λιγότεροι από τους μισούς ερωτηθέντες δήλωσαν ότι οι τελευταίες εκλογές στις χώρες τους ήταν δίκαιες. Μια άλλη μελέτη έδειξε ότι μεταξύ 2020 και 2024, σχεδόν σε μία στις πέντε εκλογές ένας ηττημένος υποψήφιος ή κόμμα αμφισβήτησε το εκλογικό αποτέλεσμα. Σχεδόν με τον ίδιο ρυθμό κρίνονται τα αποτελέσματα στα εκλογοδικεία.
Το πιο ανησυχητικό απ’ όλα είναι ότι ο παγκόσμιος μέσος όρος αποχής αυξήθηκε από 56% σε 65% τα τελευταία 15 χρόνια, παρά τις πολυάριθμες ρυθμίσεις που τέθηκαν σε εφαρμογή κατά τη διάρκεια της πανδημίας Covid-19 για τη διευκόλυνση της συμμετοχής στις διαδικασίες. Σε ολόκληρο τον κόσμο, αρκετοί πολίτες και πολιτικοί παράγοντες χάνουν την πίστη τους στη δυνατότητα των εκλογών να παράγουν νόμιμα αποτελέσματα, να κάνουν τη διαφορά και να επιτρέπουν την ειρηνική μεταβίβαση της εξουσίας.
Διαδηλωτές στο Καπιτώλιο της Ουάσιγκτον, την Τετάρτη 6 Ιανουαρίου 2021. Το κτίριο πολιορκήθηκε, με τους γερουσιαστές και τα μέλη της Βουλής να κλειδώνονται στα γραφεία τους, όταν το Κογκρέσο ανακήρυξε επίσημα ως νικητή των εκλογών τον Joe Biden. Ο Donald Trump είχε βγάλει λόγο στους υποστηρικτές του κοντά στον Λευκό Οίκο λίγο πριν εκείνοι πορευθούν προς το Καπιτώλιο.
Εάν νοιαζόμαστε για το μέλλον της Δημοκρατίας, πρέπει να προστατεύσουμε την αξιοπιστία και την ακεραιότητα των εκλογών. Η αξιοπιστία και η ακεραιότητα είναι σημαντικές όχι μόνο λόγω του θεμελιώδους ρόλου που διαδραματίζουν οι εκλογές στη Δημοκρατία, αλλά και επειδή είναι η καλύτερη ευκαιρία μας να σταματήσει το κύμα της δημοκρατικής οπισθοδρόμησης.
Σε μέρη όπως η Ζάμπια, η Γουατεμάλα, η Πολωνία και η Βραζιλία, οι δημοκρατικές δυνάμεις, με όπλο τους τις εκλογές, κατάφεραν να αλλάξουν την τροχιά δημοκρατιών που νοσούσαν σοβαρά. Αυτή είναι και η διαφορά μεταξύ χωρών όπως η Ρωσία και η Βενεζουέλα, όπου οι εκλογές είναι κενοί φόροι τιμής, και χωρών όπως η Νότια Αφρική και η Ινδία, όπου οι εκλογές εξακολουθούν να υπηρετούν την πολιτική αλλαγή.
Η περίπτωση της Ινδίας, μάλιστα, αξίζει να αναλυθεί περισσότερο. Παρά τις πραγματικές προκλήσεις για τις πολιτικές ελευθερίες και τα πρωτοσέλιδα των τελευταίων ετών που κόβουν την ανάσα, οι πρόσφατες εκλογές αποδεικνύουν πως η Ινδία έχει Δημοκρατία. Το γεγονός ότι στην πολυπληθέστερη χώρα του κόσμου τα δικαστήρια προστάτευσαν τους ηγέτες της αντιπολίτευσης, ότι οι εκλογικές αρχές δεν προσπάθησαν να ανακατευτούν στα καθήκοντα των δικαστών κι ότι οι πολίτες ζήτησαν από την κυβέρνηση να λογοδοτήσει και τα αποτελέσματα έγιναν δεκτά αμέσως απ’ όλους τους πολιτικούς παράγοντες, θα πρέπει να θεωρείται φωτεινό παράδειγμα σε ένα ζοφερό παγκόσμιο τοπίο.
Όλα αυτά τα παραδείγματα αποδεικνύουν πόσο περίπλοκες είναι οι σύγχρονες δημοκρατίες. Κάποτε ήταν εύκολο να αναγνωρίσουμε την κατάρρευση μιας δημοκρατικής χώρας. Σήμερα, όμως, η διάβρωση των δημοκρατικών συστημάτων γίνεται σταδιακά και χωρίς ακρότητες, με αποτέλεσμα να δυσκολευόμαστε να εντοπίσουμε και να αντιμετωπίσουμε την όποια απειλή. Ίσως το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να υιοθετήσουμε έναν απλό εμπειρικό κανόνα: Η Δημοκρατία παύει να υπάρχει όταν η πολιτική αλλαγή δεν είναι πλέον δυνατή μέσω της κάλπης. Εάν η διενέργεια εκλογών δεν είναι σε θέση να διαχωρίσει τις δημοκρατίες από τις απολυταρχίες, η αξιοπιστία και η ακεραιότητά τους μπορούν να μας βοηθήσουν να ξεχωρίσουμε την ήρα απ’ το στάρι.
Η προστασία της αξιοπιστίας των εκλογών είναι ζωτικής σημασίας, αλλά και πολύ δύσκολη. Η έλλειψη εμπιστοσύνης στις εκλογικές διαδικασίες συχνά έχει τις ρίζες της σε δομικούς παράγοντες, όπως η κοινωνική πόλωση, οι βαθιές ανισότητες ή η συστημική αποδυνάμωση των δημοκρατικών θεσμών, που δεν επιδέχονται βραχυπρόθεσμα διορθωτικά μέτρα. Παρ’ όλα αυτά, είναι σημαντικό οι φορείς που εμπλέκονται με τις εκλογές να εκπαιδεύουν το κοινό σχετικά με τις διαδικασίες ψηφοφορίας και καταμέτρησης ψήφων, να αντιδρούν σε ψευδείς κατηγορίες κατά αξιόπιστων εκλογικών διαδικασιών και να ανταλλάσσουν μαθήματα πολιτικής με τους ομολόγους τους, ειδικά για την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης.
Οι πολιτικοί παράγοντες, με τη σειρά τους, θα πρέπει να εστιάσουν τόσο στην αυτονομία αυτών των φορέων όσο και στον έλεγχο των χρημάτων που επενδύονται στις εκλογές. Τέλος, τα Ηνωμένα Έθνη και οι περιφερειακοί φορείς θα πρέπει να εξετάσουν το ενδεχόμενο καθιέρωσης ενός ειδικού εισηγητή που θα προστατεύει την αυτονομία και την ανεξαρτησία των εκλογικών φορέων και θα κάνει συστάσεις προς τα κράτη ή άλλους παράγοντες που απειλούν την εκλογική διαδικασία -μια θέση παρόμοια με εκείνη που προστατεύει την αυτονομία και την ανεξαρτησία των δικαστών ή την ελευθερία της έκφρασης.
Εάν οι εκλογές που διεξήχθησαν παγκοσμίως το 2024 μας διδάσκουν κάτι, δεν είναι ότι οι δημοκρατικές εκλογές έχουν κυριεύσει τον κόσμο, αλλά μάλλον ότι είναι μια εύθραυστη και απειλούμενη πρακτική από την οποία εξαρτάται η επιβίωση της Δημοκρατίας.
*Ο Kevin Casas-Zamora είναι Γενικός Γραμματέας του International Institute for Democracy and Electoral Assistance, πρώην αντιπρόεδρος της Κόστα Ρίκα.