Η δοµολειτουργική κρίση της φυλακής ως θεσµού κράτησης - φύλαξης των παραβατών του Νόµου κι ως χώρου οδύνης των κρατουµένων, µπορεί να οφείλεται σε πολλούς παράγοντες (από ιδεολογικούς µέχρι οικονοµικούς - διοικητικούς), όµως πιστεύω ότι σήµερα κρίσιµο ρόλο έχουν παίξει ο συµφυρµός - συνωστισµός και η ποιότητα του έγκλειστου πληθυσµού.
Η «εντός των τειχών» (εντοιχισµένη;) αντι-κοινωνία έχει απωλέσει τα παλαιά της (ροµαντικά;) χαρακτηριστικά (εγκλήµατα πάθους, βεντέτες, κλοπές επιβίωσης από φτωχοδιαβόλους) και πλέον κυριαρχείται από σκληρά στοιχεία του οργανωµένου εγκλήµατος (trafficking, ναρκωτικά, όπλα, δουλεµπόριο).
Η όποια µορφή δράσης πάνω στον έγκλειστο, στο όνοµα της σωφρονιστικής µεταχείρισης (αναµόρφωση, αναδόµηση, βελτίωση, κοινωνικοποίηση κ.λπ.) προσκρούει στο ανυπέρβλητο εµπόδιο, που είναι οι επιπτώσεις του εγκλεισµού και του ιδρυµατισµού/ιδρυµατοποίησης
Αφού, λοιπόν, εξέπεσε το «σωφρονίζειν», καθώς και άπαντα τα συστήµατα (κοινοβιακό, αποµονωτικό, µικτό κ.λπ.), η έκτιση της ποινής παραµένει ένα «κακό per se», ισχυρίζονται ορισµένοι «καταργιστές», οι οποίοι θεωρούν τους σωφρονιστικούς θεσµούς µέρος «της απάτης της ταµπέλας».
Η ιστορία της φυλακής είναι µία ατέρµονη, ατελής και απρόσφορη σειρά µεταρρυθµίσεων. Το ιδεώδες, το νοµοθετικό και το πραγµατικό συγκρούονται και συνήθως υπερτερεί το «µοντέλο της ασφάλειας». Εκτός αυτού, το οποιοδήποτε «εσωτερικό σύστηµα» ακυρώνεται από την εξωτερική (κοινωνική) άρνηση της επανένταξης (στίγµα, φόβος κ.λπ.)
Η τιµωρητική κοινωνία διευρύνεται συνεχώς, περιλαµβάνοντας υποκουλτούρες και παρεκκλίσεις και χρησιµοποιώντας ως πρόσχηµα τη δηµόσια ασφάλεια.
Μ’ αυτά και µ’ αυτά, η υπεράσπιση του (ανώφελου;) ωφελιµισµού και η κατάχρηση του πανοπτισµού επιβιώνουν, αλλοιώνοντας την εικόνα και το ποιόν του εγκληµατία στην κοινή γνώµη και εντέλει καταστρέφουν κάθε προσπάθεια βελτίωσης του συστήµατος.
Και δεν φτάνουν αυτά. Το ποινικό µητρώο κυνηγάει τον αποφυλακισθέντα περισσότερο κι από τις Ερινύες, οι άδειες συχνά εξαρτώνται από τα εθνοτικά χαρακτηριστικά του αιτούντος, η υφ’ όρον απόλυση σχετίζεται µε το κλίµα ανασφάλειας της συγκυρίας κ.λπ.
Σ’ έναν κόσµο που αλλάζει µε µεγάλη ταχύτητα (παγκοσµιοποίηση, νεοσυντηρητισµός, προσφυγικό, πτωχοποίηση) είναι αναγκαία η επανεξέταση του σωφρονιστικού συστήµατος, µε την έννοια της χρησιµότητας, ωφελιµότητας, συνταγµατικής τάξης και ουµανιστικής προσέγγισης. Αυτό πάντως που αποκλείουµε είναι να έχουµε φυλακές ως κράτος µέσα στο κράτος.
Το σωφρονιστικό σύστηµα εντάσσεται στο ευρύτερο συνολικό σύστηµα απονοµής της ποινικής δικαιοσύνης (για άλλους, ποινικής καταστολής) και µόνο µέσα σ’ αυτό το πλαίσιο µπορεί να προσεγγιστεί και να «µεταρρυθµιστεί». Εκτός από σύγχρονη νοµοθεσία, χρειαζόµαστε ανθρώπινες εγκαταστάσεις και εξειδικευµένο προσωπικό.
Πέραν τούτων, η πρότασή µου είναι η αντικατάσταση της κλειστής φυλακής από Ανοικτές Μονάδες (Απ)ελευθέρωσης, που σηµαίνει ότι πρέπει τα εναλλακτικά µέτρα να εφαρµόζονται σε όλα τα στάδια (π.χ. οι περιοριστικοί όροι, η υπό όρους αναστολή, τα συστήµατα ηµι-ελευθερίας, η υπό όρους απόλυση κ.λπ.), ώστε να αποφεύγεται ο εγκλεισµός. Πρέπει να αλλάξουµε και τους συµβολισµούς για να αλλάξουν οι στάσεις.
Το µέλλον είναι: φυλακές χωρίς ανθρωπο-φύλακες, αλλά µε επιστηµονικές οµάδες κατανόησης, υποστήριξης, προσανατολισµού των κρατουµένων-ανθρώπων/πολιτών.
Στη χώρα µας, όµως, εν έτει 2024, η πολιτική κατισχύει της σωφρονιστικής επιστήµης, της κοινής λογικής και πείρας και δηµιουργούνται αντι-φυλακές µέσα στις φυλακές, κατάσταση που δεν ήταν και δεν θα είναι ποτέ πρότυπο πολιτισµού και ανθρωπισµού.
Η φυλακή πρέπει να πάψει να εµφανίζεται ως ολοκληρωτικό φρούριο (forteresse totalitaire) και να ενισχύσει στον κρατούµενο-πολίτη την αναγκαία υπευθυνότητα και στον κρατούµενο-άνθρωπο την αισιοδοξία της δεύτερης ευκαιρίας.
Έτσι θ’ αρχίσει το âge d’or της Νέας Σωφρονιστικής Εποχής.
* Ο κ. Γιάννης Πανούσης είναι Πρώην Καθηγητής Εγκληματολογίας στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών και πρώην Πρύτανης του Πανεπιστημίου Θράκης, πρώην Αναπληρωτής Υπουργός Δημόσιας Τάξης και Προστασίας του Πολίτη.