Kανείς δεν γνωρίζει τον ακριβή αριθμό των Αφρικανών που έχουν χάσει τη ζωή τους ή χάνονται αυτή τη στιγμή καθώς προσπαθούν να διασχίσουν τη Μεσόγειο. Δεν υπάρχουν στατιστικά στοιχεία για όσους δεν τα καταφέρνουν. Όμως, οι εκτιμήσεις με βάση τα στοιχεία για τους ανθρώπους που διασώθηκαν από την ακτοφυλακή των χωρών της Νότιας Ευρώπης και της Βόρειας Αφρικής δείχνουν ότι στη Μεσόγειο κάθε χρόνο οι Αφρικανοί μετανάστες πνίγονται κατά χιλιάδες -γυναίκες, άνδρες και παιδιά. Στην άκρη αυτής της αλυσίδας της ανθρώπινης απόγνωσης, βρίσκονται όσοι θάβουν τους μετανάστες αυτούς ή τα λείψανά τους, όταν τα σκληρά ρεύματα της Μεσογείου τους ξεβράζουν στις ακτές της.
Tέτοιο μέρος είναι το Zarzis στη νοτιοανατολική Τυνησία, όπου τον Ιούνιο του 2021 ο Rachid Koraichi, ένας Αλγερινός καλλιτέχνης, αποφάσισε να φτιάξει ένα νεκροταφείο που μυρίζει γιασεμί και ανθισμένες πορτοκαλιές, το οποίο αποκαλεί «Jardin d’Afrique» («Ο κήπος της Αφρικής»). Δεν έχω πάει να δω αυτόν τον κήπο-νεκροταφείο, αλλά εντυπωσιάστηκα από μια όμορφη περιγραφή του στην εφημερίδα «Le Monde».
Ο δημοσιογράφος ανέφερε πως υπήρχαν κίτρινα και πράσινα φλιτζάνια, τοποθετημένα πάνω στους λευκούς τάφους, για να μαζεύουν το νερό της βροχής και να προσελκύουν τα πουλιά. Ο Koraichi προσφέρει αυτή την παραδεισένια ομορφιά -σύμφωνα με τα λόγια του- σε όσους «καταδικάστηκαν από τη θάλασσα», ως αποζημίωση για τα βάσανα που υπέφεραν στον δρόμο προς τον θάνατο. Ο «Κήπος» είναι ήδη σχεδόν γεμάτος με τάφους, κάτι που μαρτυρά την κλίμακα αυτής της φριχτής σύγχρονης εκατόμβης.
Ο Αλγερινός καλλιτέχνης Rachid Koraichi στο νεκροταφείο για μετανάστες που αποκαλεί «Le Jardin d’Afrique» («Ο κήπος της Αφρικής»), στην Τυνησία.
Ο κόσμος είναι γεμάτος επικίνδυνα φυσικά σύνορα. Για παράδειγμα ο Rio Grande, ένας ποταμός που χωρίζει το Μεξικό από τις Ηνωμένες Πολιτείες, παίρνει πολλές ζωές κάθε χρόνο, αλλά η Κεντρική Μεσόγειος είναι πιο δολοφονική. Σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης (International Organization for Migration), από το 2014 έχουν πεθάνει ή έχουν εξαφανιστεί σε αυτά τα νερά σχεδόν 20.000 Αφρικανοί. Ένας αριθμός που δεν συμπεριλαμβάνει τους μετανάστες από τη Μέση Ανατολή και την Ανατολική Αφρική που εξαφανίζονται στην Ανατολική Μεσόγειο, στα ανοιχτά της Ελλάδας και της Τουρκίας.
Όλοι πιστεύουν ότι γνωρίζουν γιατί οι άνθρωποι από τις νότιες χώρες έλκονται από τις χώρες του Βορρά. Φανταζόμαστε ότι οι μετανάστες επιλέγουν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους επειδή ο Νότος είναι ανυπόφορο μέρος για να ζει κανείς και χωρίς οίκτο για τους φτωχούς. Ωστόσο, το ίδιο συμβαίνει και με τον Βορρά, αλλά οι μετανάστες δεν το πιστεύουν. Oι άνδρες και οι γυναίκες από τη Μαύρη Αφρική και το Μαγκρέμπ, πολλοί από αυτούς νέοι, ρισκάρουν τη ζωή τους για να έρθουν στην Ευρώπη διασχίζοντας την Κεντρική Μεσόγειο μέσω της Λιβύης, με την ελπίδα πως θα σταματήσουν απλά να επιβιώνουν από τις κακουχίες και πως θα αρχίσουν επιτέλους να ζουν, προσφέροντας ένα μέλλον στις οικογένειές τους. Αυτό το ταξίδι μπορεί να διαρκέσει πολλά χρόνια.
Πάντα με εντυπωσίαζε το γνωστό και σταθερό σενάριο των αμερικανικών ταινιών καταστροφής: τέρμα ο ηλεκτρισμός, τέρμα το τρεχούμενο νερό, τέρμα η αφθονία των τροφίμων, τέρμα τα νοσοκομεία. Τέρμα όλα όσα θεωρούμε δεδομένα άνθρωποι σαν εσένα κι εμένα, πράγματα που απολαμβάνουμε ως δεδομένα. Ωστόσο, αυτή τη φανταστική υπενθύμιση του τέλους του κόσμου τη βιώνει καθημερινά η μισή ανθρωπότητα. Για δισεκατομμύρια ανθρώπους, η ζωή είναι πράγματι ένας αληθινός εφιάλτης. Η δυνατότητα να τραφούν, να πιούν νερό, να κάνουν μπάνιο και να βρουν ρούχα είναι μια καθημερινή μάχη.
Οι μετανάστες που αποφασίζουν να ξεφύγουν από τη βία αυτής της εξαθλίωσης γνωρίζουν ότι υπάρχει ένας κόσμος στον οποίο το να ζεις δεν σημαίνει απλώς να επιβιώνεις. Πρόκειται για ανθρώπους που οραματίζονται, αλλά και τυφλώνονται επειδή ελπίζουν, που βλέπουν τον Βορρά ως τον αντεστραμμένο κόσμο τους: ένα καταφύγιο ειρήνης και ηρεμίας που μπορούν να έχουν, όπου μια καλή ζωή είναι δυνατή για όποιον θέλει να εργαστεί. Εκείνοι που καταβροχθίζονται από τη Μεσόγειο πεθαίνουν χωρίς καν την ευκαιρία να χάσουν τις ψευδαισθήσεις τους για τον Βορρά. Οι ψευδαισθήσεις των επιζώντων, όμως, που εγκλωβίζονται σε κέντρα κράτησης στη Νότια Ευρώπη ή τη Βόρεια Αφρική, μπορούν να επιζήσουν;
Άραγε έχει νόημα να αναρωτηθούμε ποιος φταίει γι’ αυτή την καταστροφή; Οι πολιτικές ευθύνες μπορούν να επιμεριστούν μεταξύ Βορρά και Νότου και είναι αλληλένδετες με τέτοιο τρόπο ώστε κάθε πλευρά να μπορεί να παρουσιάζει ένα στέρεο επιχείρημα, απαλλάσσοντας τον εαυτό της από την ευθύνη: Δεν είναι θύμα ο Νότος που τα πλούτη του τα εκμεταλλεύεται ο Βορράς εδώ και καιρό; Και ο Βορράς, είτε θέλουμε να το λέμε είτε όχι, δεν έχει σώσει τόσους μετανάστες από τη θάλασσα γλιτώνοντάς τους από τον θάνατο;
Υπάρχει ένας καθολικός ηθικός κανόνας -μια «κατηγορηματική επιταγή»- που έθεσε στο κέντρο του θεμελιώδους συστήματος ηθικής φιλοσοφίας του ένας φιλόσοφος του 18ου αιώνα: «Να ενεργείς πάντοτε κατά τέτοιο τρόπο ώστε να χρησιμοποιείς συγχρόνως την ανθρωπότητα -είτε στο δικό σου πρόσωπο είτε στο πρόσωπο οποιουδήποτε άλλου -ως σκοπό και ποτέ µόνο ως μέσο».
Χρωστάμε αυτή την κατηγορηματική επιταγή στο πρωτοποριακό ηθικό έργο «Θεμελίωση της μεταφυσικής των ηθών» του Immanuel Kant. Όλοι όσοι αναλαμβάνουν δράση για να σώσουν τις ζωές των μεταναστών -όχι μόνο στη Μεσόγειο αλλά σε όλο τον κόσμο- ενεργούν σύμφωνα με την εντολή του Kant, τόσο σωματικά όσο και πνευματικά. Αξίζουν όχι μόνο τον έπαινο και τον σεβασμό μας, αλλά και την ουσιαστική διεθνή υποστήριξη. Χάρη σε αυτούς τους ανθρώπους με την καλή θέληση, είτε υποστηρίζονται από μη κυβερνητικές οργανώσεις είτε από τον ΟΗΕ, η Μεσόγειος μπορεί να συνεχίσει να είναι το λίκνο του ευρωπαϊκού πολιτισμού και όχι ο τάφος του.
Καλλιτέχνες και στοχαστές όπως ο Rachid Koraichi είναι εδώ για να μας αφυπνίσουν. Το νεκροταφείο του δεν είναι μόνο παρηγοριά για τις ψυχές που χάθηκαν στη Μεσόγειο και τους κοντινούς τους ανθρώπους, είναι επίσης ένα έργο που εκφράζει -καλύτερα από εκατό ομιλίες- μια θλίψη που πρέπει να μοιραστούν ο Βορράς και ο Νότος. Το «Jardin d’Afrique» αιχμαλωτίζει τις καρδιές μας με την ομορφιά του και μας ευαισθητοποιεί για τις τραγικές συνθήκες που αντιμετωπίζουν οι μετανάστες σε όλο τον κόσμο, υπενθυμίζοντάς μας την αξία της ανθρωπιάς. Η γενναιοδωρία και η αλληλεγγύη δεν είναι αυταπάτες. Υπάρχουν στις κοινωνίες -και του Βορρά και του Νότου.
Το «Jardin d’Afrique» μάς θυμίζει το μόνο πράγμα που εμποδίζει την ίδια την ανθρωπότητα από ένα συλλογικό ναυάγιο: την άρνηση να μείνει αδιάφορη στα βάσανα των άλλων.
*Ο David Diop είναι Γαλλο-Σενεγαλέζος μυθιστοριογράφος και ακαδημαϊκός, τιμημένος με το διεθνές βραβείο Booker 2021 για το μυθιστόρημά του «At night all blood is black».