H εισβολή του κορωνοϊού στη ζωή μας και η έλευση της πανδημίας μάς έφεραν αντιμέτωπους με πρωτόγνωρες καταστάσεις και πρωτοφανείς ανατροπές. Ανατροπές στον προσωπικό, διαπροσωπικό, οικογενειακό και επαγγελματικό τομέα, ανατροπές στις πιο απλές βεβαιότητες της ζωής. Ανατροπές που δεν μπορεί παρά να αφήνουν αποτύπωμα τόσο σε ατομικό-ενδοψυχικό όσο και σε συλλογικό-κοινωνικό επίπεδο.
Ένα ψυχολογικό αποτύπωμα που σε ατομικό επίπεδο, εάν το μεταφράσουμε σε συναισθήματα, σημαίνει άγχος, φόβο και πανικό, αγωνία για το αύριο και ανησυχία για το σήμερα, αβεβαιότητα και ανασφάλεια, θλίψη και απογοήτευση, ελπίδα και ματαίωση, εν τέλει κόπωση και κατάθλιψη.
Σε συλλογικό επίπεδο, μπορούμε να μιλάμε για ένα βαθύ συλλογικό ψυχικό τραύμα αλλά και για ένα «τσουνάμι ψυχικών διαταραχών», ενώ σε ένα επίπεδο συστημικό μπορούμε να μιλάμε για κόπωση και εξάντληση των υπηρεσιών υγείας αλλά και των υπηρεσιών ψυχικής υγείας.
Η πανδημία φαίνεται να γέννησε άλλες πανδημίες, κρυφές πανδημίες, ή να γιγάντωσε άλλου τύπου κοινωνικά υποκείμενα νοσήματα: βία σε όλες της τις μορφές (ενδοοικογενειακή, έμφυλη, οπαδική), χρήση ψυχοφαρμάκων, ζωή στην εικονική πραγματικότητα, εξαρτήσεις, νέες μορφές κοινωνικού στιγματισμού, αύξηση της παραβατικότητας και των διαταραχών συμπεριφοράς.
Ας μην ξεχνάμε ότι στη χώρα μας, στις αρχές του 2019 οπότε ξέσπασε η πανδημία, μόλις είχαμε βγει από την υπερδεκαετή οικονομική κρίση που απείλησε την οικονομική, την επαγγελματική και ψυχική μας υπόσταση, μια κρίση που συνοδεύτηκε από απώλειες οικονομικές, αλλά και απώλειες ψυχικές, «απώλειες προοπτικής».
Σε μια χρονική στιγμή που αρχίσαμε να παίρνουμε τις πρώτες δειλές ανάσες ανακούφισης, αναγκαστήκαμε να διαπραγματευθούμε για δεύτερη φορά και με αναπάντεχο τρόπο τις δυνάμεις της προσαρμοστικότητάς μας. Στην κρίση που προκάλεσε η πανδημία, με τον χαρακτήρα ενός απόλυτου και βίαιου αιφνιδιασμού, απειλήθηκε η ίδια μας η ζωή, με την ενθύμηση του θανάτου και της προσωρινότητας από τη μια και την κατακρήμνιση «του αισθήματος παντοδυναμίας» από την άλλη να μην αφήνουν περιθώρια αντίδρασης και οποιασδήποτε θετικής αναπλαισίωσης.
Και σήμερα, τρία χρόνια μετά, η συνεχιζόμενη έκθεση στην απειλή του ιού και η διαρκής «εξοικείωση» με τον θάνατο πολλαπλασιάζει την ευαλωτότητα του ψυχισμού απέναντι στην ψυχική δοκιμασία και συχνά την παγιώνει. Ο ανθρώπινος νους λυγίζει, θυμώνει, αρνείται κάτω από το άλγος των αντιφάσεων και κάτω από το βάρος των αριθμών, αριθμών που πεισματικά μπαίνουν καθημερινά στη ζωή μας, αριθμοί κρουσμάτων, αριθμοί διασωληνωμένων, αριθμοί θανάτων.
Με τίποτα δεν θα πρέπει να παραβλέψουμε να αναφερθούμε στους αριθμούς των θανάτων. Αμείλικτοι αριθμοί για τη χώρα μας, αριθμοί που έφτασαν ή ξεπέρασαν τις 100 χαμένες ανθρώπινες ζωές καθημερινά, ζωές ανυπεράσπιστες απέναντι στη δύναμη του ιού, ανυπεράσπιστες απέναντι στη δίνη της πανδημίας. Αριθμοί εξοργιστικά υψηλοί, που δίνουν στη χώρα μας το θλιβερό προνόμιο να καταλαμβάνει μια από τις πρώτες θέσεις στον κατάλογο των ευρωπαϊκών χωρών με τους υψηλότερους δείκτες θανάτων από Covid.
Αυτό που τρομάζει είναι ότι αυτοί οι αριθμοί μάς φέρνουν ταυτόχρονα σε μια περίεργη εξοικείωση με τον θάνατο. Αυτή η εξοικείωση με τον θάνατο θα πρέπει να μετατραπεί σε μια αντίσταση στον θάνατο. Στον φόβο του θανάτου θα πρέπει να αντιπαραθέσουμε όρους ζωής με φιλοσοφικό αναστοχασμό για τη ζωή.
Αυτοκίνητο τυλιγμένο στις φλόγες κατά τη διάρκεια επεισοδίων. Η πανδημία φαίνεται να γέννησε άλλες πανδημίες, κρυφές πανδημίες, ή να γιγάντωσε άλλου τύπου κοινωνικά υποκείμενα νοσήματα, όπως η βία σε όλες της τις μορφές (ενδοοικογενειακή, έμφυλη, οπαδική).
Ο αντίκτυπος στην επόμενη γενιά θα έχει θετικό πρόσημο μόνο αν γίνει μια «άλλη ανάγνωση» της περιπέτειας. Το στοίχημα είναι να «διαβάσουμε» τις μαζικές τραγωδίες σωστά, να διδαχθούμε πώς να μετριάσουμε τις συνέπειές τους στο μέλλον και να αποτρέψουμε τα συμπτώματα να γίνουν παθολογία -και ειδικά ψυχική παθολογία. Να αποτρέψουμε την εσωτερίκευση του τραύματος με όλα τα συνεπαγόμενά της στον ανθρώπινο ψυχισμό.
Η ιστορική εμπειρία αναφορικά με τις ψυχικές συνέπειες που αφήνει πίσω της μια μαζική καταστροφή, μαρτυρά ότι ως είδος είμαστε ανθεκτικοί και ευπροσάρμοστοι. Έτσι, το συλλογικό ψυχικό τραύμα που άφησε και αφήνει η Covid-19 μπορεί να μαλακώσει. Μπορούμε να ελπίζουμε ότι η πανδημία δεν θα αφήσει μόνο απώλειες και τραύματα.
Ως σημαντικό κέρδος και κληροδότημα θα μπορούσε να καταχωρηθεί ότι τα επαγγέλματα του χώρου της υγείας ξαναβρήκαν συμβολικά, ουσιαστικά και πρακτικά την αξία που τους αρμόζει. Η ιατρική ξαναβρήκε την ανθρωπιά της, η έρευνα και η επιστημονική γνώση συναντήθηκαν με τη φροντίδα και την έγνοια για τον άνθρωπο που πάσχει. Ένα θετικό αποτύπωμα σιγά σιγά μπορεί να αρχίσει να προβάλλει.
Διδάγματα και προκλήσεις για τη μετα-πανδημία εποχή;
Σε ατομικό επίπεδο, ένας επαναπροσδιορισμός των εννοιών της επίγνωσης εαυτού και της ατομικής ευθύνης, της ατομικής ευαλωτότητας και αδυναμίας, των αξιών, των ιεραρχήσεων, των ταχυτήτων μας, μια επανατοποθέτηση στη ζωή.
Σε συλλογικό-κοινωνικό επίπεδο, μια άλλη νοηματοδότηση στις έννοιες της ενσυναίσθησης, της συμπερίληψης του άλλου, της αλληλεγγύης και της φιλαλληλίας, της κοινωνικής αλλά και πολιτειακής ευθύνης. Έτσι μόνο μπορούν να προκύψουν νέες ανθρώπινες αξίες, κοινωνικά υποστηρικτικά δίκτυα, ουσιαστικές κοινωνικές πολιτικές.
Σε συστημικό επίπεδο, νέες υπηρεσίες υγείας και ψυχικής υγείας, προσιτές υπηρεσίες στην κοινότητα με αυθεντικά ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα, νέες πλατφόρμες τηλε-υγείας και γραμμές τηλεφωνικής ψυχολογικής υποστήριξης, δομές και πολιτικές με βλέμμα προς το μέλλον.
*Η κα Μαρίνα Οικονόμου-Λαλιώτη είναι Καθηγήτρια Ψυχιατρικής Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ, Επιστημονικά Υπεύθυνη της Μονάδας Κοινωνικής Ψυχιατρικής του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας, Νευροεπιστημών και Ιατρικής Ακριβείας «Κώστας Στεφανής» (ΕΠΙΨΥ)