Ας δούμε πρώτα το πρόσωπο. Το πρόσωπο του Donald Trump των ΗΠΑ, του Viktor Orban της Ουγγαρίας, του Vladimir Putin της Ρωσίας ή του Recep Tayyip Erdogan της Τουρκίας, τα πρόσωπα ανθρώπων που θέλουν να μετατρέψουν δημοκρατικές χώρες σε προσωποκεντρικά καθεστώτα.
Το πρόσωπο αποτελεί το αρχαιότερο ηγετικό χαρακτηριστικό, με επίδραση σε μεγάλες ομάδες ανθρώπων ή ολόκληρες φυλές. Όταν εστιάζουμε μόνο στο πρόσωπο, παραβλέπουμε τις ασκούμενες πολιτικές και την πολιτική και υπακούμε στο νέο καθεστώς και τους κανόνες του. H δημοκρατία, όμως, αφορά ολόκληρο τον λαό και όχι ένα μεμονωμένο άτομο με μυθικές ιδιότητες.
Οι άνθρωποι χρειάζονται την αλήθεια, αλλά η προσωπολατρία την καταστρέφει. Από τους αρχαίους Έλληνες και τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό μέχρι και σήμερα, οι θεωρητικές προσεγγίσεις της δημοκρατίας θεωρούν δεδομένο πως η εξέλιξη του κόσμου οφείλεται στην παρατήρηση και την κατανόηση όλων όσων συμβαίνουν γύρω μας. Στην προσωπολατρία, όμως, η αλήθεια αντικαθίσταται από την τυφλή πίστη, αφού πιστεύουμε αυτό που θέλει ο ηγέτης μας να πιστέψουμε. Δηλαδή το πρόσωπο αντικαθιστά τη σκέψη.
Η μετάβαση από τη δημοκρατία στην προσωπολατρία ξεκινά με έναν ηγέτη πρόθυμο να λέει διαρκώς ψέματα και να διαστρεβλώνει την αλήθεια. Η μετάβαση ολοκληρώνεται όταν οι άνθρωποι συγχέουν την πραγματικότητα με το συναίσθημα.
Η προσωπολατρία λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο παντού. Στηρίζεται στην εσφαλμένη αντίληψη πως ολόκληρο το έθνος εκπροσωπείται από ένα, και μόνο, πρόσωπο και μας ωθεί να νιώθουμε παρά να σκεφτόμαστε. Πιο συγκεκριμένα, θέτουμε ως πρωταρχικό πολιτικό ερώτημα το «Ποιοι είμαστε εμείς και ποιοι είναι οι άλλοι;» αντί για το «Ποιος είναι ο κόσμος γύρω μας και τι μπορούμε να κάνουμε γι’ αυτόν;».
Από τη στιγμή, όμως, που αποδεχόμαστε ότι η πολιτική είναι ταυτόσημη με το «εμείς και οι άλλοι», αισθανόμαστε πως ξέρουμε «ποιοι είμαστε εμείς», αφού αισθανόμαστε πως ξέρουμε «ποιοι είναι οι άλλοι». Στην πραγματικότητα, όμως, δεν ξέρουμε τίποτα. Απλά έχουμε δεχτεί πως η βάση της πολιτικής είναι δύο ζωώδη ένστικτα: ο φόβος και η ανησυχία. Έχουμε ήδη εξαπατηθεί.
Οι ηγέτες των απολυταρχικών καθεστώτων σήμερα λένε μεσαίου μεγέθους ψέματα, δηλαδή ψέματα για επιφανειακά θέματα, που όμως μας παρασύρουν σε μια δίνη συναισθημάτων. Αν για παράδειγμα αποδεχθούμε ότι ο Barack Obama είναι ένας μουσουλμάνος που γεννήθηκε στην Αφρική (αμερικανικό ψέμα που διαδόθηκε με ρωσική υποστήριξη) ή ότι η Hillary Clinton είναι παιδόφιλη (ρωσικό ψέμα που διαδόθηκε με αμερικανική υποστήριξη), επί της ουσίας έχουμε πάψει να σκεφτόμαστε -τη θέση της σκέψης καταλαμβάνει ο φόβος.
Αυτά τα μεσαίου μεγέθους ψέματα δεν είναι όπως τα μεγάλα ψεύδη των ολοκληρωτικών καθεστώτων, αν και οι επιθέσεις του Orban στον George Soros ως ηγέτη μιας εβραϊκής συνωμοσίας δεν απέχουν και πολύ.
Παρ’ όλα αυτά, είναι αρκετά μεγάλα ώστε να κατακερματίζουν την πραγματικότητα. Από τη στιγμή που δεχόμαστε αυτά τα ψέματα, είμαστε έτοιμοι να πιστέψουμε οποιαδήποτε άλλη ανακρίβεια ή ακόμα και να βλέπουμε παντού περισσότερες μεγάλες συνωμοσίες.
Το αποτέλεσμα είναι ότι το πρόσωπο του ηγέτη γίνεται σημαία, ένας αυθαίρετος δείκτης του «εμείς» και του «οι άλλοι». Το διαδίκτυο και τα social media συμβάλλουν στο να βλέπουμε την πολιτική με αυτόν τον δυαδικό τρόπο. Όταν καθόμαστε μπροστά στον υπολογιστή μας, νομίζουμε πως κάνουμε τις δικές μας επιλογές, αλλά στην πραγματικότητα αυτές καθορίζονται από αλγόριθμους που γνωρίζουν τι θα μας κρατήσει ζωντανό το ενδιαφέρον.
Η διαδικτυακή μας δραστηριότητα μαθαίνει στις μηχανές ότι τα πιο αποτελεσματικά ερεθίσματα είναι δύο και είναι αρνητικά: ο φόβος και το άγχος. Καθώς τα social media λειτουργούν ως πολιτικοί καθοδηγητές, προσανατολιζόμαστε προς πολιτικούς που αναπαράγουν το ίδιο δυαδικό μοντέλο: Τι μας κάνει να φοβόμαστε και τι μας κάνει να νιώθουμε ασφαλείς; Ποιοι είναι «οι άλλοι» και ποιοι είμαστε «εμείς»;
Κάποτε η προσωπολατρία απαιτούσε μνημεία. Τώρα απαιτεί memes. Τα social media σπαταλούν τον δημόσιο λόγο όπως παλιά τα γιγαντιαία αγάλματα των τυράννων σπαταλούσαν τον δημόσιο χώρο. Αλλά, όπως μας υπενθυμίζουν αυτά τα μνημεία, οι τύραννοι πάντα πεθαίνουν. Οι εικόνες με τυπικές αρσενικές πόζες, οι ημίγυμνες φωτογραφίες, ο μισογυνισμός και η αδιαφορία για τα προβλήματα των γυναικών ή οι ομοφοβικές εκστρατείες, έχουν σχεδιαστεί για να κρύψουν πως η προσωπολατρία είναι στείρα. Δεν μπορεί να αναπαραχθεί. Η προσωπολατρία είναι η λατρεία για κάτι προσωρινό.
Ως εκ τούτου προκαλεί σύγχυση και, στην ουσία της, είναι θρασύδειλη: ο ηγέτης αδυνατεί να δεχτεί πως θα πεθάνει και θα αντικατασταθεί, ενώ οι πολίτες ενθαρρύνουν αυτή την ψευδαίσθηση ξεχνώντας ότι για το μέλλον έχουν ευθύνη και οι ίδιοι.
Η προσωπολατρία αμβλύνει την ικανότητα ενός λαού να εξελίσσεται. Όταν αποδεχόμαστε την προσωπολατρία, δεν εξασκούμε μόνο το δικαίωμά μας να επιλέγουμε ηγέτη, αλλά παράλληλα αποδυναμώνουμε τα θεσμικά όργανα που θα μας επιτρέψουν να πράξουμε ανάλογα και στο μέλλον. Όσο απομακρυνόμαστε από τη δημοκρατία, ξεχνάμε τον σκοπό της: ένα μέλλον για όλους. Σε συνθήκες προσωπολατρίας, ένα πρόσωπο έχει πάντα δίκιο. Μετά τον θάνατό του, λοιπόν, ακολουθεί το χάος.
Η δημοκρατία λέει πως όλοι κάνουμε λάθη, αλλά μας δίνεται κάθε τόσο η ευκαιρία να τα διορθώνουμε. Η δημοκρατία είναι ο θαρραλέος τρόπος να έχουμε κράτος. Η προσωπολατρία είναι ο θρασύδειλος τρόπος για να το καταστρέφουμε.
*Ο Timothy Snyder είναι Καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Yale, γνωστός για τα βιβλία του «Bloodlands» και «On Tyranny». Το πιο πρόσφατο βιβλίο του είναι το «The Road to Unfreedom: Russia, Europe, America».