Στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα διαμορφώθηκαν πολιτικές ταυτότητας (identity politics). Αφορούν στην οργανωμένη τάση όσων μοιράζονται μια συγκεκριμένη ταυτότητα (φυλετική, θρησκευτική, εθνική, κοινωνική, σεξουαλική, πολιτισμική ή άλλη) να προωθούν τις θέσεις και τα δικαιώματα της δικής τους επιμέρους ομάδας. Δηλαδή διαμορφώθηκαν πολιτικές συμμαχίες βασισμένες σε επιμέρους μονοθεματικότητες αντί της παραδοσιακής πολιτικής στράτευσης σε ευρύτερα πολιτικά σχήματα, κινήματα ή κόμματα. Με τον τρόπο αυτό προωθήθηκε ο αυτοπροσδιορισμός και η απελευθέρωση των ομάδων αυτών, αμφισβητήθηκαν στερεοτυπικά γνωρίσματα που τους αποδίδονται και έγινε πιο αποδεκτή η διακριτή τους υπόσταση.
Οι πολιτικές ταυτότητας αποδείχτηκαν αποτελεσματικές. Το είδαμε με τον φεμινιστικό και το LGBTQI (ΛΟΑΤΚΙ) κίνημα, το είδαμε με τα κινήματα φυλετικής ισότητας: έδωσαν ορατότητα και συνοχή στην ομάδα, έθεσαν θέματα στη δημόσια ατζέντα. Όμως, οι πολιτικές ταυτότητας δεν συγκροτούν συνεκτική πολιτική. Στερούνται καθολικότητας. Είναι αυτοαναφορικές, οι στεγανώσεις τους είναι ισχυρότερες από τις ωσμώσεις. Κοινωνικά και ταξικά συμφραζόμενα που θα έπρεπε να συνδέουν οριζόντια τα μέλη των περισσότερων ταυτοτικών ομάδων, υποφωτίζονται, περνούν σε δεύτερη μοίρα ή απουσιάζουν. Αυτή υπήρξε και η βασικότερη κριτική στις πολιτικές ταυτότητας.
Σε περιόδους ευημερίας και πολιτικού φιλελευθερισμού, η κριτική αυτή ίσως ήταν μια συζήτηση «πολυτελείας». Όχι πια. Η πολιτική τάξη στην Ευρώπη και την Αμερική πλήττεται από τη λαϊκιστική, αυταρχική δεξιά, με όπλο αντεστραμμένες πολιτικές ταυτότητας. Το αίτημα αυτοπροσδιορισμού, από αιχμή των πιο προωθημένων κινημάτων κοινωνικής και άλλης απελευθέρωσης, γίνεται εργαλείο μιας μεγάλης συντηρητικής παλινόρθωσης. Με φόντο την κρίση του 2008 στις ΗΠΑ, την κρίση χρέους στην Ευρώπη και τις μεταναστευτικές ροές, η ανερχόμενη ακροδεξιά χρησιμοποιεί ακριβώς τις ταυτότητες για να πάρει το γήπεδο.
Γνωρίζει καλά άλλωστε πως, ειδικά σε περιόδους κρίσης, για κάθε επιμέρους μειονοτική ταυτότητα, μια ανασφαλής πλειονότητα βιώνει το αίσθημα του παραγνωρισμένου. Και γνωρίζει ακόμα πως κυρίαρχη ταυτότητα είναι η εθνική, αυτή ανοίγει την πιο βαθιά τομή «εμείς - άλλοι».
Και εκεί η αυταρχική δεξιά κάνει τη μεγάλη ντρίμπλα. Εκμεταλλεύεται τα οικονομικά θέματα χωρίς να τα αγγίζει. Τα αντικαθιστά με τα πολιτισμικά. Παίζει με τον φόβο του «άλλου», την απειλή πολιτισμικής αλλοίωσης, τις παραδόσεις, τον χαρακτήρα της εκπαίδευσης. Μπορεί να οικειοποιείται κάθε ταυτότητα κατά βούληση. Γίνεται ο λαός.
Η Λεπέν μιλά στο όνομα του λαού και ζητά να του δοθεί ξανά η εξουσία. Γίνεται ακόμα και αριστερά. Ο Σαλβίνι λέει: «Εγώ και η Λεπέν συγκεντρώνουμε την κοινωνική κληρονομιά της Αριστεράς που πρόδωσε τις αξίες της και υπερασπιζόμαστε το αβέβαιο που έχει ξεχάσει η Αριστερά». Με λίγα λόγια, δίνουν ταυτότητα στους χαμένους της παγκοσμιοποίησης, τους βάζουν απέναντι στις γραφειοκρατίες, τις ελίτ, τις τράπεζες και τους ξένους. Και το πιο σημαντικό: οι έχοντες μπορούν να μένουν ήσυχοι γιατί δεν απειλούνται οι ίδιοι και τα προνόμιά τους, όταν οι μάχες δίνονται στο πεδίο των πολιτισμικών ταυτοτήτων. Οι μη έχοντες επίσης μένουν ήσυχοι γιατί νιώθουν ότι επιτέλους κάποιος τους καταλαβαίνει, ότι μιλάει γι’ αυτά που τους πονάνε. Κάποιος μπορεί να μιλήσει και για τη δική τους ταυτότητα. Κι ας μην κάνει τίποτα για την κομμένη τους σύνταξη.
Ο πρώην σύμβουλος του Τραμπ και γκουρού της ευρωπαϊκής ακροδεξιάς Στιβ Μπάνον είπε: «Όσο περισσότερο οι Δημοκρατικοί μιλούν για ζητήματα ταυτότητας, τους έχουμε. Αν εμείς προχωρήσουμε με αιχμή τον οικονομικό εθνικισμό, μπορούμε να τους συντρίψουμε». Ο Μπάνον γνωρίζει καλά ότι πολύς κόσμος νιώθει διαρκή δυσφορία. Η πολιτική αναστροφή των τελευταίων ετών άνοιξε τα στόματα, απενοχοποίησε το μίσος.
Από τον Τραμπ ως τον Μπολσονάρο και τον Όρμπαν έχει σπάσει το ταμπού της πολιτικής ορθότητας. Τι λένε; «Μέχρι σήμερα ένιωθες ενοχή για τη δυσφορία σου, δεν μπορούσες να μιλήσεις για τη δική σου πλειονοτική ταυτότητα, γιατί αυτό μπορούσε να θεωρηθεί ρατσιστικό. Τώρα πια είσαι ελεύθερος να εκφραστείς. Εμείς συγκροτούμε το νέο “εμείς” και οδηγούμε την πλειονότητα από την καταπίεση στην απελευθέρωσή της».
Σατιρικό γκράφιτι σε τοίχο της Βουδαπέστης που δείχνει τον Βίκτορ Όρμπαν με αφτιά Μίκι Μάους. Ο πρωθυπουργός της Ουγγαρίας ανήκει στους κύριους εκφραστές της λαϊκιστικής αυταρχικής δεξιάς αντίληψης που χρησιμοποιεί αντεστραμμένες πολιτικές ταυτότητας.
Δεν είναι βέβαιη η έκβαση, δεν είναι δεδομένη η «ορμπανοποίηση» της Ευρώπης. Θέλουν να υψώσουν στο κάστρο το λάβαρο της «ανελεύθερης χριστιανικής δημοκρατίας». Για τον σκοπό αυτόν προωθούν την εθνική περιχαράκωση και την αναδίπλωση σε σκληρά ταυτοτικά σχήματα. Θα τα καταφέρουν εάν δεν υπάρξει απάντηση πειστική στα θέματα της οικονομίας και της κοινωνικής συνοχής μέσω μηχανισμών αναδιανομής και πρόνοιας.
Δεν έχουμε να κάνουμε με αμιγή ψήφο διαμαρτυρίας. Η ακροδεξιά γίνεται λανθάνουσα επιλογή για μέρος του δημοκρατικού κοινού. Πρόκειται για ρηγμάτωση του πολιτικού σώματος που υπερβαίνει τη συγκυρία. Η ακροδεξιά επηρεάζει την ατζέντα, διαμορφώνει πολιτικές. Παίζει το χαρτί της θεσμικής κανονικότητας, φιλοδοξεί να δράσει με όρους ηγεμονίας. Η μάχη εναντίον της δεν θα είναι μάχη μια κι έξω, ακριβώς γιατί η έλευσή της δεν αποτελεί ιστορική παρένθεση. Είναι ιστορική φάση. Δυστυχώς, οι ευρωπαϊκές ελίτ, διαμορφωτές κοινής γνώμης, διανοούμενοι και κόμματα επιβεβαιώνουν το ακροδεξιό αφήγημα. Εκτοξεύοντας την κατηγορία του λαϊκισμού και αφορίζοντας τους «καθυστερημένους», καμαρώνουν με το μονοπώλιο του ορθού λόγου. Μόνο που ξεχνάνε πως οι κάποτε κραταιοί εκπρόσωποι του αντιλαϊκισμού έχουν βυθιστεί σε βαθιά ανυποληψία.
Τελευταία σημείωση. Το υπό συγκρότηση μέτωπο της ακροδεξιάς λέγεται «Προς την Ευρώπη της κοινής λογικής - Για να αλλάξουμε την Ευρώπη». Επιτίθενται στην Ενωμένη Ευρώπη, τον ορθό λόγο και τη δημοκρατία ζητωκραυγάζοντας υπέρ της Ευρώπης, της κοινής λογικής και της δημοκρατίας. Η απάντηση προϋποθέτει την οικοδόμηση και νοηματοδότηση, αργή και δύσκολη, μιας συνεκτικής ταυτότητας άξιας να την υπερασπιστούν οι Ευρωπαίοι. Εκεί είναι το μεγάλο στοίχημα.
*Ο Κωστής Παπαϊωάννου είναι Πρώην Πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου - Εκπρόσωπος Παρατηρητηρίου στη δίκη της Χρυσής Αυγής.