Όλες οι βαθμίδες της εκπαίδευσης πλήρωσαν βαρύ τίμημα στα χρόνια της οικονομικής κρίσης και των μνημονίων. Οι περικοπές στις δαπάνες, μεταξύ άλλων, οδήγησαν στη μείωση των σχολικών μονάδων, στο πάγωμα των διορισμών και στην κάλυψη των εκπαιδευτικών αναγκών με έκτακτο προσωπικό, σε μειώσεις στους μισθούς των εκπαιδευτικών.
Σήμερα, που η χώρα σιγά σιγά βγαίνει από την οικονομική κρίση, η συζήτηση για το αύριο της εκπαίδευσης είναι απαραίτητη, γιατί αφορά το μέλλον της νέας γενιάς, δηλαδή το μέλλον της ελληνικής κοινωνίας. Αυτή η συζήτηση πολύ συχνά έχει ιδεολογικά χαρακτηριστικά, π.χ. η ίδρυση ιδιωτικών πανεπιστημίων εμφανίζεται ως η μαγική συνταγή που θα λύσει τα προβλήματα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης ή η ανάδειξη της «ανομίας» ως το κύριο πρόβλημα των πανεπιστημίων σε ολόκληρη τη χώρα.
Η συζήτηση για το μέλλον της εκπαίδευσης θα πρέπει να έχει ως αφετηρία τα πραγματικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν σήμερα τόσο οι μαθητές ή οι φοιτητές όσο και οι εκπαιδευτικοί ή οι πανεπιστημιακοί καθηγητές. Θα ασχοληθώ με τα πανεπιστήμια, καθώς είναι ο εκπαιδευτικός χώρος που γνωρίζω καλύτερα και που δοκιμάστηκε ιδιαίτερα σκληρά μετά το 2009.
Τα προβλήματα των σημερινών φοιτητών συνδέονται πρώτα και κύρια με τις νέες συνθήκες που δημιούργησαν οι πολιτικές των μνημονίων και πιο συγκεκριμένα την ξαφνική, βίαιη φτωχοποίηση ενός σημαντικού τμήματος της ελληνικής κοινωνίας. Τα οικονομικά προβλήματα των οικογενειών αποτελούν οικονομικό πρόβλημα και των φοιτητών, ιδιαίτερα όσων σπουδάζουν σε άλλες πόλεις. Πάρα πολλοί φοιτητές πλέον εργάζονται κατά τη διάρκεια των σπουδών τους, με όποιες συνέπειες αυτό έχει για τις σπουδές τους, δηλαδή συνήθως χαμηλούς βαθμούς στα μαθήματα ή και επιμήκυνση του χρόνου σπουδών. Η κατάσταση επιδεινώνεται για όσους φοιτητές θέλουν να συνεχίσουν τις σπουδές τους, καθώς καλούνται να πληρώσουν υψηλά (συχνά υπέρογκα) δίδακτρα για τα μεταπτυχιακά.
Κατά τη διάρκεια των σπουδών τους, οι ίδιοι οι φοιτητές γίνονται μάρτυρες της υποβάθμισης της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης λόγω της περικοπής των προϋπολογισμών των πανεπιστημίων. Οι βιβλιοθήκες των πανεπιστημίων έπαψαν να αγοράζουν βιβλία, οι συνδρομές σε ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων περιορίστηκαν, ενώ οι υπάρχουσες κτιριακές εγκαταστάσεις είτε δεν καλύπτουν τις αυξανόμενες ανάγκες είτε δεν συντηρούνται επαρκώς.
Για τον φοιτητή που σπουδάζει στην Πάτρα, στον Βόλο, στα Ιωάννινα, στη Ρόδο ή την Κομοτηνή, το πρόβλημα δεν είναι το πανεπιστημιακό άσυλο, αλλά η έλλειψη μεγάλων αιθουσών διδασκαλίας και σύγχρονου εξοπλισμού στα εργαστήρια, η κακή κατάσταση των κτιριακών υποδομών. Αυτά τα προβλήματα είναι επείγοντα και μπορούν να λυθούν μόνο με την αύξηση των δημόσιων δαπανών στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, ώστε να δοθούν υποτροφίες στους φοιτητές που βρίσκονται σε δυσχερή οικονομική κατάσταση, να επεκταθεί η φοιτητική στέγαση και σίτιση, να καλυφθούν οι ανάγκες σε υποδομές για τη διδασκαλία και την έρευνα.
Τα προβλήματα των πανεπιστημιακών καθηγητών είναι αρκετά διαφορετικά από αυτά των φοιτητών, αλλά έχουν κοινή αφετηρία, δηλαδή τις περιοριστικές πολιτικές που υιοθετήθηκαν μετά το 2009. Στα χρόνια των μνημονίων, οι πανεπιστημιακοί καθηγητές είδαν τους μισθούς τους να μειώνονται κατά 30%, όπως συνέβη με όλους τους εργαζόμενους στον ευρύτερο δημόσιο τομέα. Επιπλέον, οι περικοπές αφορούσαν και την ερευνητική δραστηριότητα, καθώς μειώθηκαν (ή περικόπηκαν εντελώς) τα κονδύλια για διοργάνωση επιστημονικών συνεδρίων, για συμμετοχή σε συνέδρια στο εξωτερικό κ.ο.κ.
Το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Τα προβλήματα στην τριτοβάθμια εκπαίδευση είναι επείγοντα και μπορούν να λυθούν μόνο με την αύξηση των δημόσιων δαπανών, ώστε να δοθούν υποτροφίες στους φοιτητές που βρίσκονται σε δυσχερή οικονομική κατάσταση, να επεκταθεί η φοιτητική στέγαση και σίτιση, να καλυφθούν οι ανάγκες σε υποδομές για τη διδασκαλία και την έρευνα.
Πάντως, η πιο σοβαρή επίπτωση της κρίσης στην ακαδημαϊκή δραστηριότητα ήταν η μη προκήρυξη νέων θέσεων διδασκόντων στα πανεπιστήμια. Με την αφυπηρέτηση διδασκόντων όλα αυτά τα χρόνια, η μη προκήρυξη νέων θέσεων σήμαινε τη συρρίκνωση των τμημάτων, τη γεωμετρική αύξηση των ακροατηρίων στα μαθήματα, τη «γήρανση» των τμημάτων και τη φυγή εκατοντάδων νέων επιστημόνων στο εξωτερικό, σε αναζήτηση πανεπιστημιακής σταδιοδρομίας. Υποθέτω ότι όλοι μπορούν να αντιληφθούν τις καταστροφικές επιπτώσεις που έχει μακροπρόθεσμα η μη ανανέωση του διδακτικού-ερευνητικού προσωπικού στα πανεπιστήμια.
Τα τελευταία χρόνια έγιναν σοβαρές προσπάθειες να αναστραφεί η πορεία διάλυσης των πανεπιστημίων. Υπήρξαν σημαντικά θετικά βήματα στην κατεύθυνση της ανάταξης της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Η προκήρυξη νέων θέσεων διδασκόντων στα πανεπιστήμια ήταν αναμφίβολα μια πρώτη, ελπιδοφόρα εξέλιξη για το μέλλον των πανεπιστημίων. Επίσης, η προκήρυξη υποτροφιών για υποψήφιους διδάκτορες και μεταδιδάκτορες, όπως και τα προγράμματα που απευθύνονται σε κατόχους διδακτορικού διπλώματος για την απόκτηση διδακτικής εμπειρίας στο πανεπιστήμιο, είναι πολύ θετικές πρωτοβουλίες, επειδή δίνουν σε νέους επιστήμονες την απαραίτητη στήριξη και προοπτική.
Άλλα μέτρα είναι πιο αμφιλεγόμενα. Η κατάργηση των ΤΕΙ μέσα από την ενοποίησή τους με τα ΑΕΙ δημιουργεί εύλογες αντιδράσεις στους κόλπους της πανεπιστημιακής κοινότητας για τη σκοπιμότητα και την ακαδημαϊκότητα της όλης διαδικασίας. Επιπλέον, ο αναγκαίος εξορθολογισμός της γεωγραφικής διασποράς της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, για άλλη μια φορά δεν επιτυγχάνεται, καθώς συνεχίζεται ο κατακερματισμός των πανεπιστημίων σε πολλές πόλεις.
Το πανεπιστήμιο βρίσκεται συχνά στο επίκεντρο της δημόσιας συζήτησης, αλλά τις περισσότερες φορές για τους λάθος λόγους. Υπαρκτά προβλήματα κάποιων πανεπιστημίων διογκώθηκαν ώστε να εξαπολυθεί μια εκστρατεία δυσφήμισης και απαξίωσης συνολικά των πανεπιστημίων, με σκοπό να εμφανιστεί η ίδρυση ιδιωτικών πανεπιστημίων ως η εναλλακτική λύση και να ενταχθεί το πανεπιστήμιο στη νεοφιλελεύθερη ατζέντα περί «νόμου και τάξης».
Το πανεπιστήμιο κινδυνεύει όχι από κάποιες περιθωριακές ομάδες, αλλά από την απώλεια του δημόσιου χαρακτήρα του. Η περικοπή των δημόσιων δαπανών στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, που εντάθηκε περαιτέρω στα χρόνια της οικονομικής κρίσης, οδήγησε στη σταδιακή εγκατάλειψη της δωρεάν εκπαίδευσης (όπως ήδη συμβαίνει στην πλειονότητα των μεταπτυχιακών προγραμμάτων), στη στενότερη εξάρτηση της έρευνας από ευρωπαϊκά ή άλλα προγράμματα, στην υιοθέτηση της λογικής της «παροχής υπηρεσιών» (π.χ. επιμόρφωσης, πιστοποίησης, κατάρτισης), στη δημιουργία χρηματοδοτούμενων «εδρών» στα πανεπιστήμια κ.ο.κ. Είναι καιρός να ασχοληθούμε με τα πραγματικά προβλήματα των πανεπιστημίων, με το βλέμμα στραμμένο στο μέλλον του δημόσιου πανεπιστημίου.
*Ο Πολυμέρης Βόγλης είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.