Εχει περάσει ένας αιώνας από τότε που ο Πρόεδρος των ΗΠΑ, Woodrow Wilson, στο διάγγελµα των 14 σηµείων του, τον Ιανουάριο του 1918, παρουσίασε το αµερικανικό σχέδιο για τον κόσµο. Ζήτησε την αποµάκρυνση των οικονοµικών εµποδίων στο εµπόριο, µια προσαρµογή των αποικιοκρατικών απαιτήσεων ώστε να γίνονται σεβαστά «τα συµφέροντα των γηγενών πληθυσµών», και τη δηµιουργία µιας Κοινωνίας των Εθνών, η οποία θα εγγυάται την «πολιτική ανεξαρτησία και την εδαφική ακεραιότητα των µεγάλων και µικρών χωρών».
Ήταν ένα πρόγραµµα που ανακοίνωνε τις προθέσεις της Αµερικής για την παγκόσµια τάξη και υποτίθεται πως θα έβαζε τέλος στον πόλεµο. Ο Wilson απέτυχε: η ειρήνη στην Ευρώπη θα διαρκούσε µόλις µια γενιά µετά το τέλος του Α’ Παγκοσµίου Πολέµου. Εν τούτοις, σπάζοντας τον αποµονωτισµό τους και µπαίνοντας στο παγκόσµιο παιχνίδι, οι ΗΠΑ, ισχυρότερες από ποτέ µέχρι το 1945, δεν θα το εγκατέλειπαν -µέχρι το 2017.
Εκατό χρόνια είναι καλό σερί. Αµέτρητοι άνθρωποι ανά την υφήλιο έχουν κερδίσει ή διατηρήσει την ελευθερία τους µέσω της αµερικανικής ισχύος. Τα λάθη ήταν εµφανή. Τα έθνη κάνουν σφάλµατα, όπως άλλωστε και τα άτοµα που τα αποτελούν. Ωστόσο, συνολικά, η ελευθερία, η δηµοκρατία και η βασισµένη στους κανόνες τάξη, υπό την προστασία των αµερικανικών όπλων, εξαπλώθηκαν και ευηµέρησαν. Η Pax Americana δεν ήταν απάτη. Είχε αποτέλεσµα. Όµως, όλα κάποια στιγµή τελειώνουν.
Το γεγονός πως ο κόσµος ήταν ώριµος για µια ανατροπή ήταν η µοναδική στιγµή διορατικότητας που είχε ο Ντόναλντ Τραµπ και είναι το µοναδικό του στοίχηµα. Είναι ένας άνθρωπος από τον κλάδο των ακινήτων, που µεγάλωσε στη Νέα Υόρκη, που είναι µαθηµένος στο τζογάρισµα και στον χωρίς αξίες κόσµο των συναλλαγών.
Πιστεύει πως οι ΗΠΑ πρέπει να λειτουργήσουν όπως λειτουργούσε κάποτε η δική του επιχείρηση. Νιώθει άνετα µε τους αυταρχικούς κακοποιούς: αναγνωρίζει τον τύπο τους. Η προσήλωσή του στις συνθήκες, στις εµπορικές συµφωνίες, στους πολυµερείς οργανισµούς και στις συµµαχίες που προώθησαν τα αµερικανικά συµφέροντα σε συνδυασµό µε τα συµφέροντα των φίλων της Αµερικής, ήταν στην καλύτερη περίπτωση επιδερµική. Νοµίζει πως όλα αυτά είναι σαχλαµάρες.
Μάλιστα, δεν πιστεύει καν ότι χρειάζεται κάτι περισσότερο από τα στοιχειώδη ενός υπουργείου Εξωτερικών. Η αµερικανική εξωτερική πολιτική έχει παγώσει. «Αυτός που έχει σηµασία είµαι εγώ», λέει στο Fox News. «Εγώ είµαι ο µόνος που έχει σηµασία, διότι στο τέλος αυτή θα είναι η πολιτική». Πείτε το «εγωισµό». Και έτσι, µε τη λογική της «καµένης γης», που καθοδηγείται από το ένστικτο, ο Τραµπ έχει ήδη φέρει µια νέα τάξη πραγµάτων.
Ή, µάλλον, έχει δηµιουργηθεί ένα «ξέφραγο αµπέλι», που δεν διαµορφώνεται πλέον από την αµερικανική αντίληψη και που δεν έχει πυξίδα ηθικών αρχών. Σε ό,τι αφορά τις αξίες των φιλελεύθερων κοινωνιών, η Γαλλία, η Γερµανία και ο Καναδάς θα πρέπει να πάρουν τη σκυτάλη (η Βρετανία δεν παίζει ρόλο µετά το Brexit). Οι κίνδυνοι του νέου κενού αντισταθµίζονται κυρίως (αν και συχνά ενισχύονται) από τα κοινωνικά δίκτυα του 21ου αιώνα, που συνδέουν διασυνοριακά τις κοινωνίες, και από την αρχιτεκτονική της µεταπολεµικής τάξης, που διαβρώνεται αλλά δεν έχει ακόµα αχρηστευθεί. Ο Τραµπ, µέχρι στιγµής, δεν έχει ρίξει τον κόσµο στον γκρεµό.
Σίγουρα, η Ρωσία και το Ιράν κερδίζουν στη Συρία. Σίγουρα, κάποιος µπορεί να αγοράσει µοτοσικλέτα στην Τεχεράνη και να οδηγήσει µέσα από εδάφη που βρίσκονται κυρίως υπό τον έλεγχο ή υπό την επιρροή του Ιράν µέχρι τη Βηρυτό. Σίγουρα, η Σαουδική Αραβία, την οποία έχει αγκαλιάσει ριψοκίνδυνα ο Τραµπ, βρίσκεται κάπου µεταξύ επανάστασης και έκρηξης υπό τον προοδευτικό (άρα προκλητικό) διάδοχο πρίγκιπα Mohammed bin Salman. Σίγουρα, η εχθρότητα Σαουδικής Αραβίας - Ιράν θα µπορούσε να καταλήξει σε πόλεµο (ήδη συµβαίνει αυτό στην Υεµένη).
Σίγουρα, η απόσυρση των ΗΠΑ από τη συµφωνία ελεύθερου εµπορίου TPP και από τη συµφωνία του Παρισιού για την κλιµατική αλλαγή, σηµατοδοτούν την εγκατάλειψη της υπευθυνότητας -όπως η πρωτοβουλία «Μία Ζώνη, Ένας Δρόµος» της Κίνας, που δεσµεύει τις χώρες στους φιλόδοξους στόχους της, σηµατοδοτεί την εµπιστοσύνη και τη δέσµευση. Σίγουρα, ο Τραµπ έχει ακονίσει την ακροσφαλή πυρηνική διπλωµατία µε τη Βόρεια Κορέα. Σίγουρα, ούτε που ξέρει και ούτε που τον νοιάζει πού είναι η Ουκρανία ή τι µπορεί να κάνει εκεί ο Πούτιν.
Το θέµα είναι πως ο Τραµπ ακµάζει µε όλη αυτήν την αναταραχή. Και πιστεύει πως το ίδιο κάνει και ο κόσµος, εντός ορίων. Όπως προανέφερα, είναι άνθρωπος του κλάδου των ακινήτων, που µεγάλωσε στη Νέα Υόρκη. Το real estate είναι µια συντηρητική επιχειρηµατική δραστηριότητα. Αυτό το έχει µέσα του και ο Τραµπ: βαδίζει στα όρια, αλλά δεν τα ξεπερνά. Δεν θα ήθελε οι τιµές ανά τετραγωνικό να καταρρεύσουν. Οι αγορές, όπως διαρκώς επισηµαίνει, έχουν εκτιναχθεί από τότε που ανέλαβε τα καθήκοντά του. Η Wall Street αγαπά τις κυβερνήσεις που φροντίζουν για τους πλούσιους (ειδικά αν µπορούν να προσποιηθούν πως η πραγµατική έγνοια τους είναι ο Αµερικανός εργάτης).
Ο κόσµος του 21ου αιώνα είναι µια πυραµίδα. Δεν είναι τόσο ότι η διασύνδεση των πάντων έδωσε στους πάντες δύναµη, όσο ότι συνέδεσε τις ελίτ, αυτούς που είχαν άποψη για τα πάντα και διέθεταν τα µέσα για να µετατρέψουν ό,τι έβλεπαν σε πακτωλό χρηµάτων. Καθώς ήταν απασχοληµένοι µε όλα αυτά, σίγουροι για τον εαυτό τους, λειτουργώντας σε παγκόσµιο επίπεδο και επωφελούµενοι από τα φθηνά εργατικά χέρια και τη φορολογική ασυλία, µετά βίας κατάλαβαν πως δεν είχαν πλέον µεγάλη σχέση µε τις µάζες που βρίσκονταν από κάτω τους, οι απόψεις των οποίων εξακολουθούσαν να είναι εθνικές, η κουλτούρα των οποίων εξακολουθούσε να είναι τοπική και οι οποίοι υφίσταντο αµυδρά, µε αυξανόµενη οργή, τις συνέπειες από τον µετασχηµατισµό που έφερε η παγκοσµιοποίηση.
Ο Τραµπ είδε πως θα µπορούσε να αποτελέσει το όχηµα έκφρασης του θυµού αυτού. Κατάλαβε πως ο εθνικισµός, ο τοπικισµός και η ξενοφοβία θα ξανάρχονταν στο προσκήνιο. Η «κυριαρχία» είναι η λέξη της ηµέρας, ακόµα και αν -ή πιθανότερα διότι- όλο και περισσότερο ο κόσµος περνά τη ζωή του σε µια εικονική πραγµατικότητα, όπου η έννοια «έθνος» έχει πάψει να λειτουργεί. Το άσχηµο αντιδραστικό κύµα δεν έχει ακόµα κάνει τον κύκλο του. Ο Τραµπ θα το αποµυζήσει πολιτικά το 2018 αλλά και µετά. Το ίδιο θα κάνουν και τα δεξιά κινήµατα της Ευρώπης, που εξακολουθούν να έχουν δύναµη στην ήπειρο παρά τη νίκη του Μακρόν στη Γαλλία. Οι νεοφασίστες στην Πολωνία και στην Ουγγαρία επελαύνουν, ο αντισηµιτισµός τους δεν έχει ακόµα εξαντληθεί. Σε κάθε δυτική δηµοκρατία, ο Τραµπ έχει βοηθήσει να απελευθερωθούν τα πιο απαίσια στοιχεία της ανθρώπινης φύσης.
Είναι η τελική αντίσταση των λευκών -αλλά αυτός δεν είναι ο αιώνας τους. Οι δηµογραφικές αλλαγές είναι αµείλικτες, όπως και τα κινήµατα στο µυαλό των ανθρώπων. Ο Wilson µπορούσε να µιλά ακόµα για την αποικιοκρατία σαν κάτι που έπρεπε να τροποποιηθεί, αντί να αναφέρεται σε αυτήν ως την απαίσια εκµετάλλευση των µη λευκών ανθρώπων από τους λευκούς, όπως ήταν στην πραγµατικότητα. Οι γυναίκες, την εποχή εκείνη, ήταν απλές προσθήκες των ανδρών.
Ο κόσµος προχωρά, αλλά σε ζιγκ-ζαγκ, δεν προχωρά σε ευθεία γραµµή. Οι πρώτες γραµµές του αγώνα δεν βρίσκονται πλέον στη βρετανική Ινδία. Βρίσκονται στον δρόµο ή στις σιδηροδροµικές γραµµές εντός των δυτικών κοινωνιών. Ο ευρωκεντρισµός τελείωσε. Το φύλο και η σεξουαλικότητα είναι το πεδίο µάχης για τη διάλυση του παλαιού τρόπου σκέψης. Ωστόσο, ο παλαιός τρόπος σκέψης, ιδιαίτερα υπό την ανδρική σοβινιστική µορφή, ποτέ δεν φεύγει ήσυχα. Αντιστέκεται και πολεµά.
Μετά τη 12ήµερη περιοδεία του στην Ασία, ο Τραµπ ισχυρίστηκε πως «η Αµερική επέστρεψε» ως παγκόσµιος ηγέτης. Εδώ ο Ντόναλντ Τραµπ µε τον πρόεδρο του Βιετνάµ Tran Dai Quang στο Προεδρικό Παλάτι στο Ανόι στις 12 Νοεµβρίου. (Doug Mills/The New York Times)
Φυσικά, η αντιδραστική πολιτική του Τραµπ δεν κάνει και πολλά για τους λευκούς ψηφοφόρους του από την εργατική τάξη. Αυτό που προσφέρει είναι θέαµα. Αυτή είναι η ισχυρή βάση του κινήµατός του: η παράσταση της δράσης. Η πολιτική ικανότητα είναι τόσο γραφική έκφραση, ακριβώς διότι την έχει αντικαταστήσει το θέαµα.
Η φορολογική πολιτική του Τραµπ σχεδιάστηκε για τους πλούσιους. Για ποιους άλλους; Εν τω µεταξύ, οι µετανάστες στη Νέα Υόρκη και σε όλη τη χώρα ζουν σε έναν τροµακτικό µεσαίωνα. Οι µετανάστες που εργάζονται σε αγροκτήµατα είναι συχνά πολύ φοβισµένοι για να φύγουν από εκεί. Οι συλλήψεις µεταναστών χωρίς άδεια από την Υπηρεσία Μετανάστευσης και Τελωνείων έχουν αυξηθεί κατά 43% τον τελευταίο χρόνο, στο διάστηµα µεταξύ της ορκωµοσίας του Τραµπ και των αρχών Σεπτεµβρίου 2017. Σε όλες τις ΗΠΑ, µητέρες και πατέρες χωρίζονται βίαια από τα παιδιά τους.
Οι νεαροί µετανάστες που νόµιζαν πως θα µπορούσαν να πετύχουν το αµερικανικό όνειρο, ξυπνούν απότοµα. Η κυβέρνηση Τραµπ έχει ξεκινήσει µια κατά µέτωπον επίθεση στους φτωχούς, είτε αυτοί παίρνουν κουπόνια για τρόφιµα είτε χρησιµοποιούν τις υπηρεσίες του Medicaid είτε καλύπτονται από οποιοδήποτε οµοσπονδιακό µέτρο προστασίας των χαµηλών εισοδηµάτων και των φτωχών. Στη δική του Ουάσινγκτον, η ανικανότητα έχει θεοποιηθεί. Δεν είναι µόνο το Στέιτ Ντιπάρτµεντ που έχει απογυµνωθεί.
Το υπουργείο Γεωργίας και η Υπηρεσία Περιβαλλοντικής Προστασίας δεν πάνε πίσω. Η «Κλιµατική Αλλαγή» είναι πλέον µια φράση που δεν µπορεί κανείς να πει στους επίσηµους κύκλους. Μέσα σε όλο αυτό τον θόρυβο του Τραµπ, η ασχήµια και η βαρβαρότητα έχουν εξαπλωθεί σε µια ραγισµένη Αµερική, την οποία κυβερνά ένας άνθρωπος που ευηµερεί χάρη στον διχασµό.
Οι καταιγίδες έρχονται. Ο καιρός ο ίδιος είναι παράξενος και βίαιος. Ο φόβος εξαπλώνεται. Η ειρήνη µοιάζει πιο εύθραυστη. Η τεχνολογία είναι ένας σπουδαίος συνδετικός κρίκος, αλλά και ένας µεγάλος παράγοντας αποµόνωσης. Ο ατοµικισµός κινείται προς τον ναρκισσισµό. Οι διαχωριστικές γραµµές µεταξύ της αλήθειας και του ψεύδους θολώνουν. Η βλακεία και η χυδαιότητα επελαύνουν.
Ένας Αµερικανός πρόεδρος τουιτάρει να ανακληθεί η άδεια του NBC διότι το ειδησεογραφικό του τµήµα δεν είναι αρκετά πατριωτικό. Αυτές είναι πρακτικές των Πούτιν - Ερντογάν - Ντουτέρτε.
Ο κόσµος αρχίζει να αδιαφορεί. Κάποιοι χαίρονται. Αυτή είναι η νέα πραγµατικότητα. Γράφει ο Τραµπ στο Twitter: «Γιατί να µε προσβάλλει ο Κιµ Γιονγκ-ουν αποκαλώντας µε “γέρο” όταν εγώ ΠOTΕ δεν θα τον αποκαλούσα “κοντό και χοντρό”; Προσπαθώ τόσο σκληρά να είµαι φίλος του - και κάποια στιγµή αυτό θα γίνει!». Ο κόσµος θα πρέπει να τα βγάλει πέρα χωρίς την Αµερική -η οποία τώρα συµπεριφέρεται σαν αλλοπρόσαλλος έφηβος- ή και ακόµα χωρίς την ιδέα της Αµερικής.
Καλή του τύχη. Οι συνθήκες είχαν ωριµάσει: η Pax Americana ήταν παιδί του 20ού αιώνα. Το χάος διεγείρει, ακόµα και αναζωογονεί. Τιµωρεί την τεµπέλικη σκέψη. Προκύπτει όταν κάτι τελειώνει. Αυτό πρέπει αναπόφευκτα να είναι η αρχή για κάτι άλλο. Φυσικά, το χάος µπορεί επίσης να φέρει ένα κακό τέλος -πριν αποφέρει τους άγνωστους καρπούς του.
*Ο Roger Cohen είναι αρθρογράφος των The New York Times.
© 2018 Roger Cohen. Distributed by The New York Times Syndicate.