Εδώ και αρκετά χρόνια, οι Δυτικοί φιλελεύθεροι θρηνούν για την παγκόσμια υποχώρηση της Δημοκρατίας μπροστά στην άνοδο του αυταρχικού λαϊκισμού -μια τάση που επιβεβαιώνεται από διάφορους οργανισμούς που παρακολουθούν το δημοκρατικό πολίτευμα και τις συνιστώσες του. Η έκθεση V-Dem Democracy Report για το 2022 ανέφερε ότι «την τελευταία δεκαετία έχουν εξαλειφθεί περισσότερα από 35 χρόνια παγκόσμιας προόδου».
Η Economist Intelligence Unit, η οποία ανέμενε ανάκαμψη μετά την άρση των περιορισμών που σχετίζονταν με της πανδημία Covid-19, δεν διαπίστωσε κα-μία αλλαγή στο ζοφερό τοπίο της Δημοκρατίας.
Η Transparency International δεν κατέγραψε επίσης καμία πρόοδο στον παγκόσμιο αγώνα κατά της διαφθοράς, ενώ οι Δημοσιογράφοι Χωρίς Σύνορα εντόπισαν «αυξημένη επιθετικότητα» εκ μέρους των απολυταρχών και «αυξανόμενη εχθρότητα προς τους δημοσιογράφους».
Ωστόσο, στην ομιλία του τον Μάρτιο στη δεύτερη σύνοδο κορυφής για τη Δημοκρατία που συγκάλεσαν οι ΗΠΑ, ο πρόεδρος Βiden δήλωσε ότι οι Δημοκρατίες «γίνονται ισχυρότερες, όχι ασθενέστερες» και ότι οι απολυταρχίες είναι αυτές που υποχωρούν. Οι Δημοκρατίες του κόσμου, είπε, «γυρίζουν την πλάστιγγα» κατά της οπισθοδρόμησης.
Αυτό ίσως χρειαζόταν να ειπωθεί σε μια συνάντηση που συγκέντρωσε εκπροσώπους Δημοκρατιών απ’ όλο τον κόσμο. Όμως, με τον τρόπο αυτό υπογράμμισε ότι η αξιολόγηση της προόδου σε κάτι τόσο ευρύ, ποικίλο και διαρκώς μεταβαλλόμενο, όπως η ποιότητα της διακυβέρνησης, δεν μπορεί ποτέ να είναι απολύτως αντικειμενική.
«Τολμάμε να ελπίζουμε;». Αυτό είναι το θέμα που επέλεξε το Athens Democracy Forum για τη φετινή 11η ετήσια συνάντησή του. Το ερώτημα δεν έχει σκοπό να δημιουργήσει παράλογες προσδοκίες, αλλά να τονίσει ότι τα ιδανικά της Δημοκρατίας δέχονται πολύ συχνά επίθεση.
Όσο συντονισμένη κι αν είναι η επίθεση, σχεδόν πάντα βρίσκει αντίσταση από τους υποστηρικτές των δημοκρατικών ιδεωδών -είτε στη μάχη για την Ουκρανία, είτε στην Αραβική Άνοιξη, είτε στις διαδηλώσεις στο Ιράν, είτε στις διαδηλώσεις στο Ισραήλ, είτε στη δίωξη των ταραξιών της 6ης Ιανουαρίου στις Ηνωμένες Πολιτείες, είτε στη γενναιότητα των δημοσιογράφων που συνεχίζουν να αποκαλύπτουν τα ψέματα, ακόμη και υπό την απειλή της φυλακής και του θανάτου. Η Δημοκρατία, όπως είπε κάποτε ένας συμμετέχων σε παλαιότερο Athens Democracy Forum, θα έπρεπε να είναι ρήμα: προσαρμόζεται διαρκώς, ανταποκρίνεται διαρκώς.
Μεγάλο μέρος των άσχημων ειδήσεων για τη Δημοκρατία τα τελευταία χρόνια έχει επικεντρωθεί στη Ρωσία και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Οι περιπτώσεις είναι ριζικά διαφορετικές, αλλά και στις δύο ο αγώνας απέχει πολύ από το να τε-λειώσει.
Η περίπτωση της Ρωσίας είναι κρίσιμη στον αγώνα για τη Δημοκρατία, για διάφορους λόγους. Ο πρώτος, όπως αναφέρει στην έκθεσή του το Economist Intelligence Unit, είναι ότι ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει σημασία: Ο πρόεδρος Vladimir V. Putin έχει ορίσει τον πόλεμο όχι μόνο ως αγώνα κατάκτησης αλλά και ως αγώνα κατά της δυτικής Δημοκρατίας. Απορρίπτει απροκάλυπτα το κυριαρχικό δικαίωμα της Ουκρανίας να οικοδομήσει ένα ανεξάρτητο και δημοκρατικό κράτος, καταπατώντας παράλληλα και τις ελευθερίες στη Ρωσία.
Καθώς η Ουκρανία συνεχίζει την αντεπίθεσή της, ανακατέλαβε τον Αύγουστο το χωριό Neskuchne. Οι δυτικές Δημοκρατίες έχουν διατηρήσει υψηλό επίπεδο υποστήριξης για την Ουκρανία, την οποία ο Ρώσος πρόεδρος Vladimir V. Putin έχει περιγράψει ως αγώνα κατά των δυτικών αξιών.
Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι η Ρωσία έχει πέσει κατακόρυφα σε ό,τι αφορά τη Δημοκρατία στη θέση 146 (από τις 165) στον δείκτη του Economist Intelligence Unit, ο οποίος αξιολογεί δεδομένα όπως η εκλογική διαδικασία, η πολιτική συμμετοχή και οι πολιτικές ελευθερίες. Οι δυτικές δυνάμεις ήταν ενωμένες στηρίζοντας την Ουκρανία και καταδικάζοντας τη Ρωσία, αλλά δεν κατάφεραν να αποτρέψουν πολλές αναπτυσσόμενες χώρες να πάρουν το μέρος της Ρωσίας. Σύμφωνα με την EIU, τα 2/3 του παγκόσμιου πληθυσμού ζουν σε χώρες που είτε είναι ουδέτερες είτε κλίνουν προς τη Ρωσία όσον αφορά τον πόλεμο.
Ωστόσο, είναι ενθαρρυντικό, ακόμη και συναρπαστικό, για τους υποστηρικτές των δημοκρατικών κυβερνήσεων το γεγονός ότι η Ουκρανία αντιστάθηκε τόσο γενναία και ότι οι Δυτικές δημοκρατίες διατήρησαν υψηλό επίπεδο υποστήριξης. Κι αν η Δημοκρατία υποφέρει στη Ρωσία, ο αυταρχισμός θα κάνει τα πράγματα χειρότερα. Η στρατιωτική μηχανή της Ρωσίας φαίνεται φτιαγμένη για να ικανοποιεί το αφεντικό παρά για να κάνει πόλεμο. Η διαφθορά είναι ανεξέλεγκτη. Η χώρα αντιμετωπίζει τρομακτικές κυρώσεις και μαζική μετανάστευση, καθώς οι άνδρες αποφεύγουν τη στράτευση. Εάν η Ουκρανία επικρατήσει, θα αναδειχθεί ισχυρότερη και πιο ελεύθερη, ενώ η ιδέα του Putin ως ικανού και αποτελεσματικού ηγεμόνα θα καταρρεύσει.
Μια εξέδρα στο πάρκο Zaryadye στη Μόσχα. Ο πόλεμος της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας έχει επιπτώσεις στη ρωσική πρωτεύουσα. Η εισβολή επιτάχυνε τη διάβρωση της κατάταξης της Ρωσίας ως προς την κατάσταση της Δημοκρατίας και ανέδειξε τη διαφθορά και την ανικανότητα του στρατού της.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν έχουν καμία σχέση με τη Ρωσία, αλλά η πόλωση της αμερικανικής πολιτικής σκηνής διαβρώνει τον ρόλο του έθνους ως σημαιοφόρου της ελευθερίας, της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η προεδρική κούρσα του 2024 ενισχύει τις αντιλήψεις και στις δύο πλευρές του αμερικανικού χάσματος ότι η άλλη αντιπροσωπεύει μια θεμελιώδη απειλή για τη Δημοκρατία. Το αποτέλεσμα θα έχει ισχυρό αντίκτυπο στις παγκόσμιες υποθέσεις, συμπεριλαμβανομένου του πολέμου στην Ουκρανία, του μέλλοντος της Ταϊβάν και ευρύτερα στην ικανότητα των Ηνωμένων Πολιτειών να αντιμετωπίσουν τις απολυταρχίες ανά τον κόσμο.
Ο αγώνας μεταξύ της φιλελεύθερης Δημοκρατίας και της απολυταρχίας δεν έχει κριθεί ακόμα. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι ακροδεξιοί υποψήφιοι είχαν χειρότερη από την αναμενόμενη επίδοση στις ενδιάμεσες εκλογές του 2022 και τα δικαστήρια δεν δίστασαν να στείλουν στη φυλακή τους δράστες της επίθεσης της 6ης Ιανουαρίου στο Καπιτώλιο ή να ασκήσουν ποινικές διώξεις κατά του Donald Trump και των συνοδοιπόρων του του.
Υπάρχουν και σε άλλα μέρη του κόσμου σημάδια ότι οι δημοκρατικές αξίες αντέχουν -και όχι μόνο στην πολιτική. Οι δημοσκοπήσεις δείχνουν την αυξανόμενη ανησυχία των νέων όσον αφορά την κλιματική αλλαγή και η λαχτάρα για θεμελιώδεις ελευθερίες και δικαιώματα κάνει τον κόσμο να διαδηλώνει, ακόμα κι όταν ο κίνδυνος είναι μεγάλος, όπως συνέβη κατά τη διάρκεια των ιρανικών διαδηλώσεων το 2022.
Στο Ισραήλ, η επίθεση στην ανεξαρτησία της δικαιοσύνης από μια κυβέρνηση στην οποία κυριαρχεί η δεξιά, συνάντησε μαζική λαϊκή αντίσταση.
Κάθε εβδομάδα, χιλιάδες άνθρωποι έβγαιναν στους δρόμους του Τελ Αβίβ, αντιστεκόμενοι στην επίθεση που δέχεται η ανεξαρτησία της ισραηλινής δικαιοσύνης.
Υπήρξαν κι άλλα «δημοκρατικά φωτεινά σημεία» -ο όρος του Biden- σε όλο τον κόσμο, που συχνά χάνονται στη ροή των γεγονότων: η ήττα του δεξιού προέδρου Jair Bolsonaro στη Βραζιλία και οι πολλά υποσχόμενες εκλογές στην Ταϊλάνδη, τη Μολδαβία, την Ονδούρα, τη Σλοβενία και τη Ζάμπια.
Συνολικά, αυτό μπορεί να μην ισοδυναμεί με νίκη για τη Δημοκρατία. Τα μεγάλα ρεύματα που απομακρύνονται από αυτήν, εξακολουθούν να είναι ισχυρά. Σύμφωνα με τη V-Dem, όχι μόνο οι απολυταρχίες εξαπλώνονται, αλλά και η οικονομική τους δύναμη αυξάνεται, καθιστώντας τες λιγότερο εξαρτημένες από τις Δημοκρατίες για εισαγωγές και εξαγωγές. Η έκθεση του ινστιτούτου για το 2022 διαπίστωσε ότι το 72% του παγκόσμιου πληθυσμού ζει πλέον σε απολυταρχίες και ότι αυτές, με επικεφαλής την Κίνα, αντιπροσωπεύουν πλέον σχεδόν το ήμισυ του παγκόσμιου ΑΕΠ.
Αλλά υπάρχει πάντα περιθώριο ελπίδας, διότι ούτε η απολυταρχία ούτε η Δημοκρατία είναι μια απλή δύναμη, ούτε είναι εγκλωβισμένες σε ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος. Η άνοδος των απολυταρχιών μετά την πτώση του κομμουνισμού δεν ήταν προϊόν γραμμικής εξέλιξης- ήταν μια μεγάλη και πολυποίκιλη συλλογή ιστοριών σχετικά με ματαιωμένες προσδοκίες, με αύξηση ανισοτήτων, με φόβο για νέα κύματα μεταναστών, με έκρηξη της παραπληροφόρησης, με την άνοδο της Κίνας, με την αίσθηση αποξένωσης, με την κοινωνική αταξία και πολλά άλλα.
«Στον πυρήνα της δημοκρατικής θεωρίας και πρακτικής βρίσκεται ο σεβασμός της αξιοπρέπειας του ατόμου», έγραψε η Samantha Power, διοικήτρια της U.S. Agency for International Development, σε άρθρο της στο περιοδικό «Foreign Affairs» με τίτλο «Πώς η Δημοκρατία μπορεί να νικήσει». «Αλλά μεταξύ των μεγαλύτερων λαθών που έχουν κάνει πολλές Δημοκρατίες μετά τον Ψυχρό Πόλεμο είναι να βλέπουν την ατομική αξιοπρέπεια κυρίως μέσα από το πρίσμα της πολιτικής ελευθερίας χωρίς να εστιάζουν αποτελεσματικά στην πάταξη της διαφθοράς, της ανισότητας αλλά και στην έλλειψη οικονομικών ευκαιριών».
Τα παράπονα που οδηγούν μαζικά τους ανθρώπους πίσω από έναν λαϊκιστή ηγέτη διαφέρουν σε μεγάλο βαθμό ως προς τις ρίζες και τα πάθη τους. Οι χώρες που αναδύθηκαν από κομμουνιστικά καθεστώτα τη δεκαετία του 1990, συχνά χωρίς στοιχειώδεις δημοκρατικούς θεσμούς, αρκετά συχνά αντιμετώπισαν προβλήματα που τις καθιστούσαν ευάλωτες σε αδίστακτους πολιτικούς καιροσκόπους. Στις καθιερωμένες Δημοκρατίες, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, η πολιτική δυσφορία προέκυψε σε μεγάλα τμήματα του πληθυσμού από την αίσθηση ότι έμειναν πίσω ή ότι εκτοπίστηκαν από τους μετανάστες, καθώς και από αρνητικές αντιδράσεις στις ραγδαίες κοινωνικές αλλαγές όσον αφορά την ποικιλομορφία, τα δικαιώματα της LGBTQ κοινότητας και την τεχνολογία.
Σε πολλά κράτη της υποσαχάριας Αφρικής, οι πολιτικοί άρχισαν να καταδιώκουν την κοινότητα LGBTQ υποδαυλίζοντας κυνικά τους λανθάνοντες φόβους σε κοινωνίες απροετοίμαστες για κοινωνική πρόοδο ανάλογη του δυτικού κόσμου. Και σε κάθε συγκυρία και σε κάθε επίπεδο, η Κίνα και η Ρωσία, ενεργώντας ενίοτε συντονισμένα, αμφισβητούν την αμερικανική ισχύ.
Τίποτα από αυτά δεν αποτελεί λόγο για πανικό, αλλά ούτε για εφησυχασμό. Η Δημοκρατία περνάει μια δύσκολη περίοδο και τα πράγματα μπορεί να γίνουν χειρότερα. Τα προβλήματα, ωστόσο, που οδηγούν τους ανθρώπους να εκλέγουν λαϊκιστές ισχυρούς άνδρες συνήθως διορθώνονται καλύτερα μέσα από το δούναι και λαβείν της Δημοκρατίας. Οι άνθρωποι που οδηγούνται σε φυγή από τη φτώχεια ή την καταπίεση, λαχταρούν να φτάσουν σε μια χώρα όπου μπορούν να είναι ελεύθεροι -και ο προορισμός δεν είναι ποτέ ένα αυταρχικό κράτος.
Η υπεράσπιση του κράτους δικαίου, η έκφραση της γνώμης χωρίς τον φόβο αντιποίνων και η συμμετοχή στην επιλογή των ηγετών και των πολιτικών τους εξακολουθεί να είναι ο καλύτερος τρόπος που έχουν επινοήσει οι άνθρωποι για να οργανώσουν τις κοινωνίες και τις ζωές τους. Οπότε… ναι, τολμήστε να ελπίζετε.
*Ο Serge Schmemann εργάζεται για τους «New York Times» από το 1980 ως επικεφαλής του γραφείου στη Μόσχα, στη Βόννη, στην Ιερουσαλήμ και στα Ηνωμένα Έθνη. Από το 2003 έως το 2013 συντάκτης της «International Herald Tribune» στο Παρίσι.
© 2023 The New York Times Company