Για κίνημα που δεν είχε δημοσίως αναγνωρισμένους ηγέτες ή ξεκάθαρα διατυπωμένους στόχους, το κίνημα των Κίτρινων Γιλέκων στη Γαλλία αποδείχθηκε αξιοθαύμαστα ανθεκτικό. Από τα τέλη του 2018 εμφανίζεται κατά καιρούς με διαδηλώσεις στους δρόμους του Παρισιού και άλλων γαλλικών πόλεων, εκπροσωπώντας διάφορους χαρακτήρες και κοινωνικές κατηγορίες και εμφανίζοντας μια μεταβαλλόμενη λίστα αιτημάτων και τακτικών, που κυμαίνονται από της ειρηνικές πορείες μέχρι τους εμπρησμούς και τους βανδαλισμούς.
Τα Κίτρινα Γιλέκα επέστρεψαν στους δρόμους στις 12 Σεπτεμβρίου 2020 με μια χαμηλών τόνων διαδήλωση, στην οποία συγκεντρώθηκαν 8.500 διαδηλωτές σε όλη τη χώρα (οι 2.500 στο Παρίσι) σύμφωνα με επίσημα στοιχεία. Υπήρχαν τα συνήθη ανάμικτα μηνύματα, που αντανακλούσαν κυρίως τον φόβο της οικονομικής αστάθειας, και ένα ετερόκλητο πλήθος, περιλαμβανομένων περίπου 50 ιδιοκτητών ντισκοτέκ και ανεξάρτητων οδηγών οχημάτων που ήθελαν να τραβήξουν την προσοχή στα δικά τους ιδιαίτερα προβλήματα που προέκυψαν κατά τη διάρκεια της πανδημίας του κορωνοϊού.
Την έκτη ημέρα των διαδηλώσεων κατά των σχεδίων της γαλλικής κυβέρνησης για μεταρρύθμιση του συνταξιοδοτικού συστήματος το 2019, διαδηλωτές που φορούσαν κίτρινα γιλέκα, συγκεντρώθηκαν στο Lion de Belfort στη συνοικία Montparnasse στο Παρίσι. Christophe Archambault/Agence France-Presse - Getty Images)
Το άμορφο κίνημα των Κίτρινων Γιλέκων ταιριάζει σε ένα μοτίβο που παρατηρείται σε όλο τον κόσμο τα τελευταία χρόνια -από τις αντικυβερνητικές διαδηλώσεις κατά τη διάρκεια της Αραβικής Άνοιξης του 2011 μέχρι αυτές που τώρα επανεμφανίζονται στην πρωτεύουσα της Λευκορωσίας, το Μινσκ, και στη ρωσική πόλη Καμπαρόβσκ, από το συνεχιζόμενο κίνημα Black Lives Matter στις ΗΠΑ μέχρι το λονδρέζικο Extinction Rebellion με την «κάν’ το μόνος σου» (do-it-yourself) εκστρατεία του ενάντια στην κλιματική αλλαγή.
Υπάρχει κάτι που ταιριάζει πολύ στον 21ο αιώνα με τα κινήματα που δεν έχουν επίσημη ηγεσία, τα οποία ωθήθηκαν και ενισχύθηκαν από την τρομερή δύναμη των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, που μπορούν με το πάτημα ενός κουμπιού να συγκεντρώσουν διαδηλωτές σε έναν συγκεκριμένο τόπο, σε μια συγκεκριμένη στιγμή, οπλισμένους με μια σειρά από σλόγκαν. Ορισμένες εφαρμογές μηνυμάτων έχουν προσθέσει μια νέα, πιο δημοκρατική διάσταση, με δημοσκοπικά χαρακτηριστικά που επιτρέπουν σε μέλη ομάδων να ψηφίζουν για το πού θα πάνε και τι θα κάνουν.
Αυτές οι εκστρατείες -ορισμένες, όπως το κίνημα #MeToo, υπάρχουν σήμερα σχεδόν εξ ολοκλήρου online- εξακολουθούν να απαιτούν συντονισμό, λήψη αποφάσεων και επικοινωνιακές δεξιότητες με την παραδοσιακή έννοια, όχι όμως όπως η κοπιαστική οργάνωση, η συνεχής προσωπική παρουσία και η ηγεσία χαρισματικών ατόμων που ώθησαν το κίνημα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στις ΗΠΑ τις δεκαετίες του 1950 και του 1960.
Διαδηλωτές στην πρώτη επέτειο του κινήματος των Κίτρινων Γιλέκων στο Bordeaux της Γαλλίας το 2019. Έναν χρόνο νωρίτερα, στο απόγειο του κινήματος, στη μαζική διαδήλωση στο Παρίσι συμμετείχαν σχεδόν 300.000 άνθρωποι. Mehdi Fedouach/Agence France-Presse - Getty Images
Οι διαδηλώσεις χωρίς ηγέτη δεν είναι κάτι καινούργιο. Αυτό που έχει σημασία είναι ο τρόπος με τον οποίο εξελίσσονται. Λίγοι θυμούνται ποιος ηγήθηκε του όχλου που εισέβαλε στη Βαστίλη στις 14 Ιουλίου του 1789 -ο Ροβεσπιέρος, ο Δαντόν και άλλοι εμφανίστηκαν αργότερα στη Γαλλική Επανάσταση. Σχεδόν δύο αιώνες αργότερα, οι βίαιες διαδηλώσεις στους δρόμους του Παρισιού και σε όλη τη Γαλλία τον Μάιο του 1968 δεν οδήγησαν σε άμεσες πολιτικές μεταρρυθμίσεις, έφεραν όμως μακροχρόνιες κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές.
Αλλά και η ιστορία δεν αποδίδει αναγνώριση με δίκαιο τρόπο πάντα: ο Mahatma Gandhi και ο Martin Luther King Jr. πιστώνονται την ηγεσία των κινημάτων τους, όμως υπήρχαν πολλοί άλλοι, ξεχασμένοι ως επί το πλείστον, που μοιράστηκαν τους αγώνες και τους θριάμβους τους. «Νομίζω πως, για να είμαστε πολύ ειλικρινείς, το κίνημα δημιούργησε τον Martin και όχι ο Martin το κίνημα», δήλωσε η Ella Baker, βετεράνος ακτιβίστρια πολιτικών δικαιωμάτων του 1968. «Αυτό δεν είναι δυσφημιστικό».
Άτομα που καταλήγουν να ενσαρκώνουν τις σταυροφορίες τους, γίνονται επίσης εύκολοι στόχοι για τις κυβερνήσεις, που μπορούν να προσπαθήσουν να υπονομεύσουν ή να πλήξουν ένα κίνημα συλλαμβάνοντας ή δυσφημώντας τους επιφανέστερους δημόσιους εκπροσώπους του.
Το ερώτημα για τα σημερινά χωρίς ηγεσία κινήματα είναι αν μπορούν να διατηρήσουν την επικέντρωσή τους και την αποτελεσματικότητά τους απουσία ενός δημόσιου προσώπου ως σημείου αναφοράς. Χωρίς έναν Gandhi ή έναν King, χωρίς σχέδια δράσης, χωρίς εσωτερική πειθαρχία, μπορεί η δημόσια αγανάκτηση -που συνήθως είναι η πηγή αυτών των ετερόκλιτων σταυροφοριών- να μεταφραστεί σε μια ατζέντα για αλλαγή;
Πολλά εξαρτώνται από το γιατί ξεσπούν αυτά τα κινήματα. Οι διαδηλωτές που ξεχύθηκαν στην Πλατεία Tahrir στο Κάιρο το 2011 ή στους δρόμους της Αλγερίας το 2019, πήγαν εκεί για να αντιταχθούν στις κυβερνήσεις τους. Και σε πολλές περιπτώσεις, τέτοιες μαζικές κινητοποιήσεις είναι αποτελεσματικές, βραχυπρόθεσμα τουλάχιστον: τόσο ο πρόεδρος Hosni Mubarak της Αιγύπτου όσο και ο πρόεδρος Abdelaziz Bouteflika της Αλγερίας αποπέμφθηκαν.
Διαδηλωτές κατά του Αιγύπτιου προέδρου Hosni Mubarak φορτίζουν τα κινητά τους τηλέφωνα, την τρίτη εβδομάδα των διαδηλώσεων στην Πλατεία Tahrir στο Κάιρο το 2011. Credit: Suhaib Salem/Reuters
«Αν θέλεις να εκφράσεις τους φόβους και τις ελπίδες μιας κοινότητας -όπως στην Tahrir- δεν χρειάζεσαι κάποιο αφεντικό, δεν χρειάζεσαι κάποιο πρόσωπο», σύμφωνα με τον Vincent Martigny, καθηγητή πολιτικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο της Nice και στο École Polytechnique.
«Όταν οι στόχοι είναι αρνητικοί, τα κινήματα διαμαρτυρίας μπορεί να είναι αποτελεσματικά», σύμφωνα με τον Yascha Mounk, πολιτικό επιστήμονα και επίκουρο καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Johns Hopkins στη Βαλτιμόρη. «Το μόνο που θες, είναι να διώξεις τον ηγέτη».
Είναι ακόμα πολύ νωρίς για να μιλήσουμε για την επιτυχία αυτών των συνεχιζόμενων «οριζόντιων» κινημάτων, στα οποία η επιλογή να παραμείνουν χωρίς ηγεσία είναι εσκεμμένη αμφισβήτηση των «κάθετων» -δηλαδή των παραδοσιακών και ιεραρχικών- δομών εξουσίας.
«Αυτά τα νέα κινήματα δεν χρειάζονται μια πνευματική εμπροσθοφυλακή για να τους δώσει μια ιδεολογία, διότι έχουν ήδη ιδεολογία: την απόρριψη των πνευματικών εμπροσθοφυλακών και τον ενστερνισμό της πολλαπλότητας και της ίδιας της οριζόντιας δημοκρατίας», έγραψε ο David Graeber, ηγετική μορφή του κινήματος Occupy Wall Street και καθηγητής του London School of Economics, σε άρθρο του τον Δεκέμβριο του 2018 (ο Graeber απεβίωσε τον Σεπτέμβριο του 2020).
Για ένα χρόνο, οι διαδηλωτές του Χονγκ Κονγκ εσκεμμένα απέφευγαν να αποκτήσουν δομημένη ηγεσία, δανειζόμενοι το σύνθημά τους από μια διάσημη ατάκα του Bruce Lee: «Να είσαι άμορφος, ασχημάτιστος, σαν το νερό». Αυτή η προσέγγιση τους έδωσε τη δυνατότητα να έχουν κίνηση, προσαρμοστικότητα και σε κάποιο βαθμό να παραμείνουν ανώνυμοι, αποφεύγοντας τις συλλήψεις με ταχεία μηνύματα που μεταδίδονταν μέσω αμέτρητων κρυπτογραφημένων καναλιών του Telegram.
Ακόμα κι αυτή η στρατηγική, όμως, δεν ήταν αρκετή για να τους προστατεύσει από τη δρακόντεια επιχείρηση καταστολής της κινεζικής κυβέρνησης, που είχε ως αποτέλεσμα ένα κύμα συλλήψεων. Ορισμένοι ακτιβιστές, μάλιστα, συνελήφθησαν στη θάλασσα προσπαθώντας να δραπετεύσουν για την Ταϊβάν.
Άλλα κινήματα διαμαρτυρίας έχουν τοπικούς και εθνικούς οργανωτές, αλλά παραμένουν κυρίως στο περιθώριο, στη σκιά ή ακόμα και εκτός χώρας, όπως στην περίπτωση του Stepan Svetlov, του 22χρονου Λευκορώσου blogger που τώρα ζει στην Πολωνία, ο οποίος βοήθησε στην κινητοποίηση των διαδηλώσεων του Μινσκ.
«Ο κόσμος είναι που εκκινεί όλη αυτή τη διαδικασία ενάντια στον Lukashenko και το καθεστώς», δήλωσε στους «The New York Times» ο κ. Svetlov, αναφερόμενος στον πρόεδρο της Λευκορωσίας Aleksandr G. Lukashenko. «Εμείς απλώς τους βοηθούμε να το πετύχουν». Οι πρόσφατες συλλήψεις και η αναγκαστική εξορία στελεχών της αντιπολίτευσης δεν έχουν μέχρι στιγμής καταφέρει να σταματήσουν τις διαδηλώσεις.
Η Lyubov Sobol, κορυφαία σύμμαχος του Ρώσου αρχηγού της αντιπολίτευσης, Aleksei Navalny, ο οποίος πρόσφατα δηλητηριάστηκε και νοσηλεύθηκε σε νοσοκομείο, υποβάθμισε και αυτή τον ρόλο των αναγνωρισμένων ηγετών στις συχνές διαδηλώσεις στην πόλη Khabarovsk στην Άπω Ανατολή της Ρωσίας. «Ο κόσμος βγαίνει από μόνος του, όχι γιατί τους το είπε κάποιος ηγέτης», δήλωσε στους «The Moscow Times».
Ακτιβιστές στο κίνημα Black Lives Matter επικαλούνται το παράδειγμα της Φοιτητικής Μη Βίαιης Συντονιστικής Επιτροπής (Student Nonviolent Coordinating Committee - SNCC) από την εποχή του κινήματος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, του οποίου ηγούνταν οργανωτές από την κοινότητα. «Οι ισχυροί άνθρωποι δεν χρειάζονται ισχυρούς ηγέτες», ήταν το διάσημο ρητό της κ. Baker, η οποία ήταν μία εκ των ιδρυτών της Επιτροπής.
Αυτή η ρευστή δημοκρατική προσέγγιση είναι επίσης χαρακτηριστική των Κίτρινων Γιλέκων, που πήραν το όνομά τους από τα γιλέκα που απαιτείται να έχουν πρόχειρα οι Γάλλοι οδηγοί για τις περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης. Τα Κίτρινα Γιλέκα βγήκαν στους δρόμους στα τέλη του 2018 για να διαμαρτυρηθούν για την αύξηση στον φόρο καυσίμων. Αλλά η διαμαρτυρία τους γρήγορα διευρύνθηκε και έφτασαν να εκπροσωπούν τη λαϊκή δυσαρέσκεια ενάντια σε μια ελίτ που εκλαμβάνεται ως απόμακρη και υπεροπτική, αλλά και την αγωνία για μια οικονομία που έχει αφήσει πολλούς να αγωνίζονται.
Ο φόρος των καυσίμων ανεστάλη, αλλά το κύριο επίτευγμα των Κίτρινων Γιλέκων ήταν πως κατάφεραν να ακουστεί η φωνή τους.
«Είναι μια δημοκρατική προειδοποίηση, ένα καμπανάκι, που είναι κάτι θετικό», σύμφωνα με τον κ. Martigny. «Υπενθύμισαν στην κυβέρνηση πως η αναζήτηση για ισότητα είναι ουσιώδης για τη γαλλική κοινωνία».
Υπάρχουν οπωσδήποτε μειονεκτήματα με αυτά τα «οριζόντια» κινήματα. Μια έλλειψη ελέγχου -όχι μόνο ως προς το ποιοι είναι οι ακόλουθοι ενός κινήματος, αλλά και ποια είναι τα μηνύματά του- μπορεί να οδηγήσει στο είδος της ανομίας και της βίας που έχουν ξεσπάσει στις παρυφές των διαδηλώσεων των οποίων ηγήθηκαν το Black Lives Matter, οι διαδηλώσεις στο Χονγκ Κονγκ και οι διαδηλώσεις των Κίτρινων Γιλέκων.
«Η έλλειψη οργάνωσης σημαίνει πως δεν μπορούν να πουν “δεν ήμασταν εμείς”», σημείωσε ο κ. Mounk. «Το ίδιο ισχύει και για ζητήματα».
Για να περιοριστεί αυτή η ανομία, τα κινήματα χρειάζονται παραδοσιακούς ηγέτες. Το πρόβλημα, σύμφωνα με τον κ. Martigny, είναι πως η επιλογή των ηγετών απαιτεί απαραίτητα συμβιβασμό, κάτι στο οποίο τα σημερινά κινήματα διαμαρτυρίας τείνουν να αντιστέκονται.
«Αν θέλεις να προτείνεις κάτι νέο, ο κόσμος είναι φτιαγμένος κατά τέτοιο τρόπο που χρειάζεσαι πρόσωπα», είπε ο κ. Martigny. «Αν δεν έχεις να προτείνεις κανέναν, τα πράγματα γίνονται δύσκολα».
*Η κ. Celestine Bohlen είνα πρώην ανταποκρίτρια των «The New York Times» στη Βουδαπέστη, τη Ρώμη και τη Μόσχα