Aπό τις αρχές του 2020 η νόσος Covid-19 εξαπλώθηκε σε όλο τον πλανήτη, απειλώντας την υγεία και τη ζωή μεγάλου μέρους του πληθυσμού. Έλαβε διεθνώς τραγικές διαστάσεις και οδήγησε σε εκατόμβες. Σε αντίθεση με την περασμένη άνοιξη, δυστυχώς στο δεύτερο κύμα η Ελλάδα δεν έμεινε αλώβητη, κυρίως εξαιτίας της ατυχέστατης κυβερνητικής διαχείρισης της κατάστασης από το καλοκαίρι και εφεξής.
Ένα βασικό χαρακτηριστικό της καινοφανούς απειλής έγκειται στην πλήρη αβεβαιότητα, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε κάθε μορφής παράλογη αντίδραση και τελικά στην επικράτηση του τυφλού φόβου. Ζούμε σε ρευστούς καιρούς, σε εποχές διακινδύνευσης, όπως έχουν προειδοποιήσει εγκαίρως επιφανείς φιλόσοφοι.
Μοιάζει όμως τώρα, εξ αίφνης, να ερχόμαστε σε επαφή με μια δυσοίωνη πραγματικότητα. Σαν να προσγειωνόμαστε απότομα σε ανώμαλο έδαφος, κινδυνεύοντας να υποστούμε ανεπανόρθωτα ή μοιραία πλήγματα.
Πέρα από τις φαιδρές, πλην όμως πολύ δημοφιλείς και επικίνδυνες, θεωρίες συνωμοσίας, εν προκειμένω δεν χωρούν αστεία ούτε πειράματα: από τη στιγμή που δεν ενισχύθηκε το δημόσιο σύστημα υγείας, ο μόνος τρόπος αντιμετώπισης αυτής της κρίσης είναι η απομόνωση, η λεγόμενη κοινωνική αποστασιοποίηση. Καθένας μόνος του και καθεμία μόνη της, για τη συλλογική προστασία και το κοινό καλό. Αναρωτιέται κανείς τι θα έλεγε ο Αριστοτέλης αν ζούσε σήμερα, που πρώτος υπογράμμισε την πολιτική φύση του ανθρώπου.
Υπό κανονικές συνθήκες, η πρακτική του ολικού κλεισίματος (lockdown) είναι αφύσικη και απάνθρωπη. Μπορούμε ίσως έτσι να φανταστούμε αμυδρά πώς είναι η ζωή των ανθρώπων που εκτίουν ποινή φυλάκισης.
Όχι, βεβαίως, στις βιωμένες σκληρές συνθήκες της φυλακής, αλλά ως υπαρξιακή αίσθηση, ως συρρίκνωση του χώρου και του χρόνου. Κι αποδεικνύεται οικτρή πλάνη η αρχική αισιόδοξη πεποίθηση ότι στην καραντίνα θα κάνουμε διακοπές, θα ξεκουραστούμε, θα έχουμε χρόνο να ολοκληρώσουμε όσα από καιρό είχαν μείνει σε εκκρεμότητα. Ο χρόνος ανεξήγητα κατακερματίζεται, το σώμα μας δυσκολεύεται, ο ψυχισμός μας δοκιμάζεται. Σαν να έχει χαθεί ο ρυθμός, σαν να έχουμε αποσυντονιστεί. Σαν να είμαστε, όπως λέει ο ποιητής, κάτι ξεχαρβαλωμένες κιθάρες.
Διότι εμείς οι άνθρωποι δεν είμαστε φτιαγμένοι από μονωτικά υλικά, δεν είμαστε απομονωμένες ατομικότητες, παρά τα όσα πρεσβεύει ένας ακραίος, αγοραίος φιλελευθερισμός. Τα ανθρώπινα άτομα συγκροτούνται μέσα από σχέσεις, διατομικά, με συλλογικό και κοινωνικό τρόπο. Η ατομικότητα από μόνη της δεν καταφέρνει να αποκτήσει πλήρες και ολοκληρωμένο νόημα, εφόσον τα πάντα μετασχηματίζονται στο πλαίσιο μιας σειράς μεταβαλλόμενων σχέσεων μεταξύ των ατόμων, υπό γενικούς όρους κοινωνίας και επικοινωνίας, δηλαδή μέσα στην επικράτεια της διατομικότητας, που αποτελεί δυναμική διαδικασία.
Εικόνα από την (έρημη) Πλάκα της Αθήνας, κατά τη διάρκεια του lockdown την άνοιξη του 2020. Τα αυστηρά μέτρα για την αναχαίτιση της πανδημίας της Covid-19 ανέδειξαν τους φόβους για τον περιορισμό των ατομικών ελευθεριών για λόγους υγειονομικής ασφάλειας. Shutterstock / Dimitris Panas
Είναι βέβαιο ότι η παγκόσμια υγειονομική κρίση προσφέρει τροφή στον φιλοσοφικό στοχασμό, αποτελώντας ταυτόχρονα τεράστια πρόκληση για την ίδια τη φιλοσοφία. Έτσι, η πανδημία μετατρέπεται σε φιλοσοφικό ερώτημα. Ήδη ορισμένοι σύγχρονοι φιλόσοφοι διατύπωσαν ενδιαφέρουσες σκέψεις σχετικά με τα επίδικα διακυβεύματα. Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι η πανδημία χρησιμοποιείται εργαλειακά για την επιβολή μιας κατάστασης εκτάκτου ανάγκης ή εξαίρεσης. Εν προκειμένω, χρήσιμες είναι οι αναλύσεις του Φουκό περί βιοπολιτικής και διακυβερνησιμότητας, καθώς και ορισμένα κείμενα του Ντελέζ και του Αγκάμπεν.
Τα μέτρα που λαμβάνονται για την πανδημία, θα μπορούσαν να θεωρηθούν υπερβολικές ρυθμίσεις, που οδηγούν στην επικράτηση ενός πανικού, ανοίγοντας τον δρόμο για την επιβολή μιας μόνιμης κατάστασης εξαίρεσης και για την κατάργηση της ελευθερίας, προς όφελος μιας υποτιθέμενης ασφάλειας.
Σε κάθε περίπτωση, είναι βέβαιο ότι η έκβαση της υγειονομικής κρίσης και της επερχόμενης οικονομικής καταστροφής θα κρίνει το μέλλον της πολιτικής. Οι πολιτικές ιδεολογίες δοκιμάζονται και τα γνωστά ερμηνευτικά μοντέλα δυσκολεύονται να εξηγήσουν και να προβλέψουν τις εξελίξεις. Είναι πιθανό μέσα από την κρίση να γεννηθούν νέες ιδεολογίες και μεγάλες αφηγήσεις.
Ακριβώς εδώ τίθεται το κρίσιμο ζήτημα της Δημοκρατίας: υπάρχει άραγε δημοκρατική απάντηση στα πολιτικά ζητήματα που θέτει η πανδημία και η διαχείρισή της; Η παρούσα κρίση έχει ήδη αποκαλύψει εναργώς την ένδεια των νεοφιλελεύθερων πολιτικών για τη δημόσια υγεία. Γίνεται φανερό πώς και γιατί ο νεοφιλελευθερισμός, ως συνολική οικονομική κοσμοαντίληψη, βλάπτει σοβαρά την υγεία και την ασφάλεια όλων των ανθρώπων.
Αναδύεται, ωστόσο, μια δυνατότητα διεύρυνσης της Δημοκρατίας, μέσα από την παρέμβαση των πολιτών και τη δράση των πολλών, του πλήθους. Αυτή η δυνατότητα πρέπει να ενεργοποιηθεί στην πράξη. Η πανδημία που ζούμε θα αλλάξει πιθανότατα τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε τους εαυτούς μας και την κοινωνία. Στο χέρι μας είναι να επιτύχουμε περισσότερη συλλογικότητα, αλληλεγγύη και εμβάθυνση του κοινωνικού δεσμού.
Κάποιοι σήμερα επικαλούνται τον Χομπς, μιλώντας για κράτος-Λεβιάθαν και τονίζοντας την ανάγκη για ασφάλεια. Αν όμως επιθυμούμε όχι απλώς την επιβίωση, αλλά μια δημιουργική αξιοβίωτη ζωή, θα πρέπει να προτιμήσουμε τον Σπινόζα: «Όταν λέω πως το καλύτερο κράτος είναι εκείνο όπου οι άνθρωποι περνούν τη ζωή τους με ομόνοια, εννοώ μια ζωή ανθρώπινη». Και αυτό κερδίζεται με τον διαρκή εκδημοκρατισμό της ίδιας της Δημοκρατίας.
*Ο κ. Άρης Στυλιανού είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ - Πρόεδρος Τμήματος Πολιτικών Επιστημών ΑΠΘ. Έγραψε τα βιβλία «Θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου» και «Ο Σπινόζα και η δημοκρατία». Δημοσίευσε πλήθος μελετών και μετέφρασε φιλοσοφικά κείμενα. Αναγορεύθηκε από τη Γαλλική Δημοκρατία «Ιππότης του Τάγματος του Ακαδημαϊκού Φοίνικα».