H πανδημία κατέλαβε εξ απήνης τα πολιτικά συστήματα των διάφορων χωρών, όπως και οι μεγάλες σύγχρονες οικονομικές κρίσεις. Αυτό δεν πρέπει να μας εκπλήσσει. Σίγουρο είναι ότι κλονίστηκε η βεβαιότητα στο σύγχρονο μοντέλο της άναρχης παγκοσμιοποίησης.
Το μεγάλο κεκτημένο από τις σύγχρονες κρίσεις είναι ότι αναδείχθηκε η ανάγκη συμπλήρωσης της οικονομικής παγκοσμιοποίησης με την κοινωνική, που επιβάλλει τη συνεργασία των κρατών στη διαμόρφωση ελάχιστων κανόνων κοινωνικής αλληλεγγύης και την πρόβλεψη εγγυήσεων σε υπερεθνικό επίπεδο για ορισμένα δημόσια αγαθά.
Η Ελλάδα, όπως και άλλες χώρες, προέβη σε σειρά μέτρων, νομοθετικών και διοικητικών, με διάφορο βαθμό επιτυχίας, τα οποία αποσκοπούν να αντιμετωπίσουν την τρέχουσα πραγματικότητα που είναι και πρωταρχικό μέλημα κάθε πολιτικής. Αυτά λίγο ως πολύ αποτελούν εξειδίκευση μέτρων που στη γενικότητά τους έχουν λάβει και άλλες χώρες (ατυπική ή ελαστική παγκοσμιοποίηση).
Βασικό ερώτημα είναι αν και σε ποιο βαθμό τα μέτρα αυτά λύνουν τα κοινωνικά προβλήματα για ένα σχετικά ευρύτερο χρονικό διάστημα και αν επιτρέπουν αισιοδοξία για την αντιμετώπιση νέων παρόμοιων μελλοντικών κινδύνων, που δεν θα πρέπει πλέον να θεωρούνται θεωρητικό ενδεχόμενο.
Τα προβλήματα που έθεσε η πανδημία λίγο ως πολύ προστέθηκαν στα προβλήματα που θέτουν οι σύγχρονες οικονομικές κρίσεις, που οδηγούν ακόμα και τους πρωτοπόρους της σύγχρονης παγκοσμιοποίησης να την αμφισβητούν ή ακόμα να αξιώνουν συλλογική ευθύνη για την αντιμετώπιση κρίσιμων προβλημάτων του μεγάλου κεφαλαίου (πτωχεύσεις κ.λπ.). Είναι περίεργο ότι την προσφυγή στη συλλογική ευθύνη, που είναι συστατικό του κοινωνικού κράτους, την απαίτησαν οι μεγάλοι αμφισβητίες του.
Η πανδημία ανέδειξε, ανάμεσα στα άλλα, το υποβόσκον πρόβλημα ανάμεσα στον ιδιωτικό και τον δημόσιο τρόπο για την αντιμετώπιση θεμάτων υγείας. Η ανισότητα απέναντι στην υγεία και κυρίως η ανισότητα απέναντι στον θάνατο, είναι μια από τις μεγάλες ανισότητες που συντηρεί το νέο μοντέλο οικονομικής διαχείρισης. Η αυξημένη προτεραιότητα στην ατομική ευθύνη έβγαλε στην επιφάνεια ένα πρόβλημα που είχε ήδη πάρει μεγάλες διαστάσεις, αλλά περιθωριοποιούνταν από την πολιτική.
Πλακάτ σε διαδήλωση για την κλιματική αλλαγή. Στα νέα κινήματα διαμαρτυρίας απουσιάζει η κάθετη ταξική σύγκρουση και κυρίαρχο ρόλο έχουν οι νέοι κοινωνικοί κίνδυνοι. Shutterstock / Ink Drop
Το βέβαιο είναι ότι οι σύγχρονες διαδοχικές κρίσεις επαναβεβαιώνουν ότι οι αξίες του κοινωνικού κράτους είναι διαχρονικές για την ισορροπία των πολιτικών συστημάτων. Η σύγχρονη κοινωνική πολιτική δεν μπορεί να τις αγνοήσει. Η συλλογική ευθύνη και η επανάκτηση εμπιστοσύνης στο κράτους επανακτούν μείζον ενδιαφέρον. Όμως, για να έχει αισιόδοξη προοπτική δεν πρέπει αυτή να στηριχθεί σε συνταγές του παρελθόντος. Το ζητούμενο είναι η ανεύρεση νέων εργαλείων αντιμετώπισης των κοινωνικών προβλημάτων και η εγκατάλειψη αποτυχημένων πρακτικών του παρελθόντος, με εμμονή στις στρεβλώσεις του παραδοσιακού κοινωνικού κράτους. Αυτό είχε μετατραπεί σε πλείονες περιπτώσεις σε μέσο αναπαραγωγής ανισοτήτων, σε πίθο Δαναΐδων οικονομικών χρεών και σε άλλοθι υποκατάστασης της ατομικής ευθύνης.
Κατά δεύτερο λόγο, χρήσιμο είναι η αριστερά να απαλλαγεί από ιδεοληψίες του παρελθόντος, χωρίς ενοχές, και να απαλλαγεί από τις αναφορές σε κάθετες ταξικές συγκρούσεις που δεν αντιστοιχούν στα σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα. Η διαπιστούμενη κινητικότητα και η νέα διαστρωμάτωση της κοινωνίας, καθώς και ο κατακερματισμός της εργατικής τάξης, με τη διάσπαση των παραδοσιακών συλλογικών συμφερόντων, απαιτούν νέα ιδεολογική προσέγγιση για συγκλίνουσες διεκδικήσεις στην αντιμετώπιση νέων μορφών ανισότητας.
Η ανάδειξη του λαϊκισμού αποτελεί νομοτελειακή συνέπεια της αποτυχίας της παραδοσιακής δεξιάς και της παραδοσιακής αριστεράς, που συνιστά και κρίση αντιπροσώπευσης, να αντιμετωπίσουν με νέους όρους τα σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα. Το ετερόκλητο των νέων κινημάτων διαμαρτυρίας επιβεβαιώνει ότι από την κάθετη ταξική σύγκρουση περάσαμε σε νέες μορφές συγκρούσεων, όπου κυρίαρχο ρόλο έχουν οι νέοι κοινωνικοί κίνδυνοι.
Οι νέες μορφές οργάνωσης των σχέσεων εργασίας και κεφαλαίου, που αναδεικνύει η ψηφιακή οργάνωση της οικονομίας, οδηγούν σε νέο είδος κοινότητας συμφερόντων, που καλεί τη σύγχρονη κοινωνική πολιτική να αντιμετωπίσει. Από κοινού τα νέα μεσαία στρώματα αποτελούν το βασικό ανάχωμα απέναντι στις προτεραιότητες της νέας ελίτ και χρήσιμη συμμαχία για την αντιμετώπιση των κοινωνικών κινδύνων.
Το ζητούμενο δεν είναι η κατάργηση των ελευθεριών, αλλά η αντιμετώπιση της δεσποτείας των ελευθεριών, η οποία οδηγεί σε ανισότητες που διαταράσσουν την κοινωνική ζωή. Βέβαια, το αναπάντητο μέχρι σήμερα πρόβλημα είναι η δυσκολία αντιμετώπισης παραδοσιακών ερωτημάτων: ισότητα για ποιον, έναντι τίνος και με ποιους όρους. Παρά τις δυσκολίες, ειδικά σήμερα με την ανάδειξη νέων αβεβαιοτήτων, η απάντηση στα ερωτήματα αυτά είναι μονόδρομος, έστω και με σχετική επιτυχία, που όμως προϋποθέτει τη συμμετοχή της κοινωνίας σε ένα νέο κοινό όραμα για τη διαμόρφωση σύγχρονων κανόνων αλληλεγγύης και την αναμόρφωση του περιεχομένου της, με αξιόπιστο περιεχόμενο και κατ’ αρχάς υπερεθνικό. Επιτυχία θα είναι η πραγματοποίησή της με το λιγότερο δυνατό κόστος.
*Ο κ. Ιωάννης Δ. Κουκιάδης είναι Ομότιμος Καθηγητής Νομικής ΑΠΘ, Υπουργός Εργασίας στις κυβερνήσεις Γρίβα και Ζολώτα 1989-1990, Ευρωβουλευτής 1999-2004.