Ξέρετε το ανέκδοτο του παπαγάλου στη Σοβιετική Ένωση, που δραπετεύει από το κλουβί του και φεύγει απ’ το παράθυρο; Ο ιδιοκτήτης του τρέχει αμέσως στο υπουργείο Κρατικής Ασφάλειας και λέει στους πράκτορες της KGB: «Θέλω να σας διαβεβαιώσω, αν προκύψει ζήτημα, ότι οι απόψεις του παπαγάλου μου δεν είναι δικές μου!».
Κανένας μας δεν θέλει να ζει σε μια κοινωνία όπου ανησυχούμε για το τι μπορεί να πει ο παπαγάλος μας. Ούτε σε μια κοινωνία όπου ο προεδρικός παπαγάλος θα επαναλάμβανε τα «Είμαι ιδιοφυΐα! Πρώτα η Αμερική! Κυνήγι μαγισσών! Πραξικόπημα!».
Η Κίνα, πάλι, έχει απαγορεύσει τον Γουίνι το Αρκουδάκι. Τον Γουίνι, χαρακτηριστική ατάκα του οποίου είναι πως «οι άνθρωποι λένε πως τίποτα δεν είναι αδύνατο, όμως εγώ κάθε μέρα δεν κάνω τίποτα» -μεταξύ άλλων προκλητικών σχολίων. Μια κοινωνία που απαγορεύει τον Γουίνι το Αρκουδάκι λόγω μιας υποτιθέμενης ομοιότητάς του με τον «Μεγάλο Ηγέτη» της, είναι μια κοινωνία που έχει σοβαρό πρόβλημα.
Καθώς πλησιάζει η επέτειος της συμπλήρωσης τριών δεκαετιών από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, η ελευθερία του λόγου πρέπει να διαφυλαχθεί με μεγάλη επιμονή, διότι όταν πεθάνει η αλήθεια, τότε είναι δυνατόν και πιθανότατα αναπόφευκτο να έρθουν τα χειρότερα.
Τον Οκτώβριο του 2019, παρακολούθησα το Φόρουμ για τη Δημοκρατία στην Αθήνα, μια εκδήλωση που διοργανώνεται σε συνεργασία με τους «New York Times». Εκεί, γνώρισα τη Magdalena Adamowicz. Ο σύζυγός της, Pawel Adamowicz, δολοφονήθηκε φέτος στο Γκντανσκ, την κατ’ εξοχήν ευρωπαϊκή πόλη της Πολωνίας, της οποίας ήταν δήμαρχος.
Μου υπενθύμισε, με την ειλικρινή δύναμη της αξιοπρέπειάς της, πως πρέπει να κάνουμε περισσότερα για να ελέγξουμε τη ρητορική μίσους. Όμως, η ελευθερία της έκφρασης προστατεύει επίσης -και ίσως πάνω απ’ όλα- τις ιδέες που μισούμε. Αυτό είναι το τίμημα της ελευθερίας και την ελευθερία πρέπει να την ξαναμαθαίνουμε κάθε μέρα. Θα ακούω για αρκετό καιρό στο μυαλό μου την έκκληση της Adamowicz: «Παιδεία, παιδεία, παιδεία».
Όταν ο σύζυγός της μαχαιρώθηκε μέχρι θανάτου, ένα από τα τελευταία λόγια του ήταν «αλληλεγγύη», με πεζό «α», όπως παρατήρησε ο απερχόμενος πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Donald Tusk. Επρόκειτο για μια φρενήρη απόπειρα να μαχαιρωθεί η παγκόσμια ανθρώπινη σύνδεση -πάνω και πέραν των εμποδίων της τάξης, της φυλής και της θρησκείας- την οποία οι εθνικιστές χτίζουν τείχη για να απαρνηθούν.
Η ψηφιακή δημοκρατία τον 21ο αιώνα δεν μπορεί να είναι η δημοκρατία του 20ού αιώνα. Την ίδια ώρα, ενώ οι θεσμοί πρέπει να προσαρμοστούν, ο συνδετικός ιστός των κοινωνιών μας να ξαναϋφανθεί και οι οικονομίες μας να επανεφευρεθούν, υπάρχει η υποχρέωση να υπερασπιστούμε τις αξίες που παρείχαν το πλαίσιο για τη διεθνή τάξη του 20ού αιώνα: την ελευθερία και τη δεκτικότητα, το κράτος δικαίου, τα ανθρώπινα δικαιώματα, τη δημοκρατία και τον αυτοπροσδιορισμό, την ασφάλεια, τις δυνατότητες της ελεύθερης αγοράς.
Η λανθασμένη οπισθοχώρηση της Αμερικής από τις αρχές αυτές δεν μπορεί να μειώσει τη σημασία του έργου αυτού.
Δεν πιστεύω πως αυτό το εγχείρημα μπορεί να προωθηθεί μέσω του εθνικισμού και των εμποδίων, της μυθοπλασίας και των τυμπανοκρουσιών, της χειραγώγησης και της ξενοφοβίας. Το έχουμε ξανακάνει αυτό και υποφέραμε. Η κατάληξη του εθνικισμού, όπως παρατήρησε ο Francois Mitterrand, είναι ο πόλεμος.
Αυτό εξακολουθεί να ισχύει σήμερα όπως ίσχυε την περίοδο της Απόβασης στη Νορμανδία -όταν, ναι, οι Κούρδοι ήταν ασυγχώρητα απόντες. Ο πρόεδρος Τραμπ πράγματι σου κόβει την ανάσα. Ίσως σκοπεύει να μετεγκαταστήσει τους Κούρδους στη Γροιλανδία.
Καλά είναι τα λόγια, αλλά χωρίς πράξεις, ξεθωριάζουν στην ομίχλη.
Οι άνθρωποι των έργων επέπληξαν τους πάντες στην Αθήνα. Ο Nathan Law, πολιτικός και ακτιβιστής από το Χονγκ Κονγκ, δήλωσε πως «στεκόμαστε στο πλευρό των υπερασπιστών της ελευθερίας παντού. Στο Χονγκ Κονγκ βρισκόμαστε στην πρώτη γραμμή μιας σύγκρουσης μεταξύ των αυταρχικών και των φιλελεύθερων αξιών. Αν επικρατήσει ο κομμουνισμός, θα απειλήσει όλες τις φιλελεύθερες δημοκρατίες». Συμφωνώ.
Ο Kassem Eid, συγγραφέας και γενναίος επιζών του λουτρού αίματος στη Συρία, είπε πως «αν δεν παλέψεις για τη δημοκρατία, τότε δεν σου αξίζει». Υποκλίνομαι.
Ο Paul Polman, πρώην επικεφαλής της Unilever, αναφερόμενος στο μάθημα της Μεγάλης Ύφεσης του 2008, είπε πως «οι τράπεζες ήταν πολύ μεγάλες για να καταρρεύσουν και οι άνθρωποι πολύ μικροί για να έχουν σημασία». Δεν έχω ακούσει ποτέ μου καλύτερη σύνοψη.
Ο Ivan Krastev, πολιτικός επιστήμονας, μιλώντας για τη δύναμη των μύθων, είπε πως «περισσότεροι Ούγγροι μπορούν να ισχυριστούν ότι έχουν δει ιπτάμενο δίσκο παρά ότι έχουν δει πρόσφυγα». Ωστόσο, ο ξενοφοβικός αντι-φιλελευθερισμός είναι αποτελεσματικός για τον πρωθυπουργό Viktor Orban στην Ουγγαρία. Τίποτα δεν είναι πιο εύκολο ή πιο επικίνδυνο από την καλλιέργεια του μίσους για τους ξένους.
Το Μνημείο της Ειρήνης στη Washington. Η Θλίψη θρηνεί στον ώμο της Ιστορίας.
Πρέπει να είμαστε ταπεινοί, να ακούμε και να προσέχουμε τις ξεχασμένες φωνές. Όπως το έθεσε ο πρωθυπουργός της Ελλάδας Κυριάκος Μητσοτάκης, «οι ελίτ απέτυχαν παταγωδώς να κατανοήσουν τα νέα χάσματα». Ο εφησυχασμός και η περιφρόνηση υπήρξαν οι χειρότεροι εχθροί της φιλελεύθερης δημοκρατίας.
Δεν είναι δικαίωμα του παγκοσμιοποιημένου κατοίκου της πόλης να αγνοεί τις ανησυχίες όλων αυτών που ζουν σε αυτό που οι Γάλλοι αποκαλούν περιφέρεια. Οι δημοκρατίες έχουν το πλεονέκτημα να δίνουν δικαίωμα στην έκφραση της δυσαρέσκειας. Αυτό είναι που παρατηρήσαμε στο πρόσφατο εθνικιστικό κύμα: μια αντίδραση των αόρατων και περιθωριοποιημένων προς τους αφέντες του σύμπαντος της παγκοσμιοποίησης.
«Η ζωή», παρατήρησε κάποτε κάποιος σοφός, «είναι μια δύσκολη κατάσταση που προηγείται του θανάτου». Οι αγώνες μας δεν είναι τόσο καινοφανείς ή τόσο διαφορετικοί όσο φανταζόμαστε. Οι συγκρούσεις για ελευθερία και ισότητα δεν είναι νέες. Η μάχη μεταξύ της ανθρωπότητας και των μηχανών δεν είναι νέα. Η ανθρώπινη τάση προς τον παραλογισμό δεν είναι νέα. Αυτό που είναι νέο, πάνω απ’ όλα, είναι τα μέσα που πλέον διαθέτουμε για να χτίσουμε έναν διασυνδεδεμένο κόσμο αξιοπρέπειας, αρκεί να τα χρησιμοποιήσουμε σωστά.
Για πολύ καιρό, κατά τη διάρκεια της ζωής μου, έβλεπα την ελευθερία και τη δημοκρατία και τη δεκτικότητα να κερδίζουν έδαφος, όχι σταθερά, αλλά με περιόδους εκρήξεων, όχι ομαλά ή ομοιόμορφα, αλλά με αβεβαιότητα και άνισα. Η πτώση του Τείχους του Βερολίνου και οι πόλεμοι που ακολούθησαν τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας αποτέλεσαν σημεία καμπής της ζωής μου, που εδραίωσαν μέσα μου τον ισχυρό δεσμό της Αμερικής με την ελευθερία, της Αμερικής με την ειρήνη. Μόνο οι ΗΠΑ θα μπορούσαν να μου τα διδάξουν όλα αυτά μέσα σε ένα βράδυ. Γι’ αυτό η Νέα Υόρκη είναι το σπίτι μου.
Σήμερα, ο αμερικανικός πατριωτισμός, όπως τον αντιλαμβάνομαι, απαιτεί την υπεράσπιση του Συντάγματος, του κράτους δικαίου, της αλήθειας, της ελευθερίας και του πλανήτη του ίδιου ενάντια στις καταστροφές που εκπορεύονται από τον Λευκό Οίκο και τον όλο και πιο ανισόρροπο ένοικό του.
Ο καθένας από εμάς έχει κάνει ένα ταξίδι. Εγώ είμαι Εβραίος νοτιοαφρικανικής καταγωγής, που μεγάλωσα στη Βρετανία, διαμορφώθηκα στη Γαλλία και τώρα είμαι Αμερικανός. Αυτά είναι τα νήματα της δικής μου ιστορίας, τα οποία με έφεραν εδώ, στην Αθήνα, όπου γεννήθηκε η δημοκρατία, στο πλαίσιο ενός συνεδρίου που εκτιμώ. Είμαι άνθρωπος που προτιμά τις γέφυρες από τα τείχη. Άλλωστε, πώς θα μπορούσα να είμαι κάτι άλλο;
*O Roger Cohen είναι δημοσιογράφος - ανταποκριτής των «New York Times» σε διάφορες χώρες. Αρθρογράφος τους από το 2009.