Στην αρχαιότητα, η πολιτική γεννήθηκε από την πεποίθηση πως μπορούμε να είμαστε κύριοι της μοίρας μας. Έτσι, η δημοκρατία έγινε ένα διαρκές καινοτόμο εγχείρημα που διασφάλιζε πως ο λαός έχει λόγο στις αποφάσεις που τον αφορούν.
Σήμερα, ωστόσο, ζούμε ένα παράδοξο. Ενώ η ανθρωπότητα έχει δημιουργήσει τεράστιο πλούτο και τεχνολογία που θα μπορούσαν να συμβάλλουν σε λύσεις για το παγκόσμιο κοινό καλό, ένας τεράστιος αριθμός ανθρώπων έχει στερηθεί τη δύναμή του, έχει περιθωριοποιηθεί και υποφέρει από μια βαθιά αίσθηση ανασφάλειας. Όταν συνεργαζόμαστε, έχουμε την ικανότητα να αναδιαμορφώσουμε τον κόσμο. Δυστυχώς, αυτή η δύναμη βρίσκεται στα χέρια μόνο λίγων.
Η περιθωριοποίηση που βλέπουμε σήμερα, έχει τις ρίζες της στην παγκοσμιοποίηση που προωθήθηκε από μοντέλα πολιτικής όπως το Washington Consensus, που απομάκρυναν την πολιτική και τη διακυβέρνηση από την οικονομική εξουσία. Εταιρείες του χρηματοοικονομικού, του φαρμακευτικού, του αγροτικού, του πετρελαϊκού και του τεχνολογικού κλάδου δεν διέπονται πλέον από τους νόμους ενός μεμονωμένου κράτους -ζουν σε μια ξεχωριστή παγκόσμια στρατόσφαιρα, η οποία ρυθμίζεται κατά τα συμφέροντά τους.
Οι επιπτώσεις όλων αυτών είναι τεράστιες ανισότητες πλούτου και εξουσίας. Υπάρχει, για παράδειγμα, μια υπερσυγκέντρωση χρημάτων στα media και στην πολιτική, λόγω των παρασκηνιακών κινήσεων και της διαφθοράς. Και σε πολλές χώρες, οι δημοκρατικοί θεσμοί είναι αιχμάλωτοι και η βούληση του λαού έχει τεθεί σε κίνδυνο.
Όπως υποστηρίζουν οι Nathan Gardels και Nicolas Berggruen στο βιβλίο τους με τίτλο «Renovating Democracy» (2019), η κοινωνική και η τεχνολογική αλλαγή που επέφερε η παγκοσμιοποίηση «είναι τόσο τεράστια που άτομα και κοινωνίες αισθάνονται πως πνίγονται από τη διόγκωση φαινομενικά ανώνυμων δυνάμεων».
Στη θητεία μου ως πρωθυπουργού της Ελλάδας από το 2009 έως το 2011, επιχείρησα να βελτιώσω την είσπραξη φόρων ώστε να μειωθεί το τεράστιο χρέος και τα ελλείμματα που κληρονόμησα. Όμως, παρά τις προσπάθειες, η κυβέρνησή μου δεν κατάφερε να εισπράξει όσα της οφείλονταν. Οι επενδυτές εκμεταλλεύθηκαν το παγκόσμιο χρηματοοικονομικό σύστημα για να μεταφέρουν κεφάλαια εκτός Ελλάδας, αποστεγνώνοντας τη χώρα από πλούτο, τη στιγμή που ήταν πιο ευάλωτη.
Αυτή η αυθαίρετη δύναμη των παγκοσμιοποιημένων επιχειρήσεων παραβιάζει μια βασική έννοια της δημοκρατίας, που οι αρχαίοι Έλληνες αποκαλούσαν «ισονομία», δηλαδή την ισότητα όλων ενώπιον του νόμου.
Η ανεξέλεγκτη παγκόσμια εξουσία έχει τροφοδοτήσει εθνικιστικά συνθήματα όπως το «πάρτε πίσω τον έλεγχο» του κινήματος του Brexit. Εντούτοις, όπως γράφει ο Joseph Stiglitz στο νέο του βιβλίο «People, Power and Profits: Progressive Capitalism for an Age of Discontent», «Η λαϊκιστική απάντηση, δηλαδή μια υποχώρηση από το παγκοσμιοποιημένο εμπόριο μέσω της προστασίας των αγορών, είναι μια κίνηση αντιπερισπασμού… Η πραγματική διαμάχη είναι αλλού. Από τη μια πλευρά (έχεις) εργαζόμενους και καταναλωτές -το 99%- τόσο στις αναπτυσσόμενες όσο και στις αναπτυγμένες χώρες, απέναντι στα εταιρικά συμφέροντα από την άλλη». Για να πετύχει η νέα παγκόσμια οικονομία, λέει, πρέπει να χτίσουμε νέους θεσμούς.
Πρέπει να επιλέξουμε, λοιπόν.
Από τη μια πλευρά, μπορούμε να ενστερνιστούμε τις αντιδραστικές πολιτικές, να εκλέγουμε αυταρχικούς ηγέτες, να χτίσουμε τείχη και να προωθούμε τον απομονωτισμό και τον ρατσισμό. Αυτός ο δρόμος προσφέρει έναν απλό, αλλά απατηλό τρόπο για να «πάρουμε πίσω τον έλεγχο», όμως στην πραγματικότητα πετυχαίνει το αντίθετο: παραχωρεί τον έλεγχο σε διψασμένους για εξουσία δημαγωγούς, που μας διχάζουν, που αποδυναμώνουν την κοινωνία και μας δίνουν αδιέξοδες λύσεις.
Αντί να ενστερνιστούμε αυτές τις ψεύτικες υποσχέσεις, ας επανεφεύρουμε και ας βαθύνουμε τους δημοκρατικούς θεσμούς, για να δώσουμε δύναμη στον λαό, για να τιθασεύσουμε τον παγκόσμιο καπιταλισμό, για να εξαλείψουμε την ανισότητα και για να διεκδικήσουμε τον έλεγχο επί της διεθνούς μας τεχνο-κοινωνίας.
Από την πείρα μου, ένα σημαντικό βήμα προς τους στόχους αυτούς θα ήταν να δημιουργηθεί μια τέταρτη εξουσία.
Αυτός ο νέος συμμετοχικός πυλώνας, στον οποίο όλοι οι πολίτες -ο «δήμος»- θα μπορούν να συμμετέχουν, θα βρίσκεται δίπλα στην εκτελεστική, τη νομοθετική και τη δικαστική εξουσία. Όλοι οι νόμοι και οι αποφάσεις θα περνούν πρώτα από μια διαδικασία ηλεκτρονικής διαβούλευσης προτού τεθούν προς συζήτηση στα δημαρχεία μας ή τα κοινοβούλιά μας.
Η πανσέληνος ανατέλλει πίσω από τον Ναό του Ποσειδώνα στο Σούνιο, πριν από την ηλιακή έκλειψη του Ιουλίου 2019.
Εμπνεόμενος από την αρχαία ελληνική «αγορά», τον τόπο ανταλλαγής ιδεών και επιχειρημάτων, δημιούργησα ως πρωθυπουργός μια βασική διαδικασία «wiki-νομοθέτησης» για να υπάρχει online διαβούλευση των ζητημάτων, προτού ψηφιστούν οι νόμοι. Η εμπιστοσύνη στη συλλογική σοφία έφερε διορατικές και πολύτιμες απαντήσεις.
Σε αντίθεση με το πώς λειτουργούν σήμερα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, μια παρόμοια πλατφόρμα θα μπορούσε να αναπτύξει διαφανείς αλγόριθμους, που χρησιμοποιούν την τεχνητή νοημοσύνη για να προάγουν την υγιή συζήτηση και τον ενημερωμένο διάλογο, ενώ ταυτόχρονα θα συγκεντρώνουν με δίκαιο τρόπο τις θέσεις των πολιτών για να προάγουν τη συναίνεση. Όσοι συμμετέχουν σε αυτή τη δημόσια «e-αγορά», θα εμφανίζονται υπό την πραγματική τους ταυτότητα -πραγματικές φωνές και όχι bots, επώνυμα και όχι ανώνυμα.
Για να διευκολυνθεί ο διάλογος, ομάδες ειδικών θα μπορούσαν να παρέχουν αιτιολογημένες γνώμες επί των επίκαιρων θεμάτων. Η δημόσια τηλεόραση, οι εφημερίδες, το ραδιόφωνο και τα ιντερνετικά μέσα θα μπορούσαν να ρίχνουν διαφορετικό φως στη συζήτηση. Τα σχολεία θα ενθαρρύνονταν να συμμετέχουν.
Οι λεγόμενες συμμετοχικές ψηφοφορίες (που είχαν και πάλι πηγή έμπνευσης την Αρχαία Αθήνα και που αναπτύχθηκαν από τον James Fishkin του Πανεπιστημίου Stanford για τη σύγχρονη κοινωνία) θα μπορούσαν να βελτιώσουν τη διαδικασία λήψης αποφάσεων μέσω της αξιοποίησης του διαρκούς διαλόγου μεταξύ των συμμετεχόντων στις ψηφοφορίες και των ειδημόνων, για να οδηγήσουν σε μια πιο ενημερωμένη κοινή γνώμη.
Η έννοια αυτή χρησιμοποιήθηκε από τη Συνέλευση των Πολιτών στην Ιρλανδία από το 2016 μέχρι το 2018, που ήταν μια καθηλωτική άσκηση στη συμμετοχική δημοκρατία, η οποία έφερε πρόοδο σε φαινομενικά δυσεπίλυτα ζητήματα, όπως οι αμβλώσεις.
Σήμερα βρισκόμαστε στο χείλος κολοσσιαίων παγκόσμιων αλλαγών, στη ρομποτική, στην τεχνητή νοημοσύνη, στο κλίμα κ.ά. Οι πολίτες του κόσμου πρέπει να συζητήσουν τις ηθικές επιπτώσεις των τεχνολογικών μας δυνάμεων, που παίρνουν όλο και πιο θεϊκές διαστάσεις. Την ίδια ώρα, η απειλή της υπερθέρμανσης του πλανήτη είναι ευκαιρία για να ξεπεράσουμε τις εθνικιστικές διαιρέσεις μας και να ενωθούμε σε μια μάχη για επιβίωση και για δίκαιη, βιώσιμη ανάπτυξη.
Πρέπει να καλλιεργήσουμε αυτόν τον καθοδηγούμενο από τους πολίτες πυρήνα της νέας συμμετοχικής εξουσίας σε τοπικό επίπεδο, με την αναθεώρηση των εκπαιδευτικών μας συστημάτων. Τα σχολεία σήμερα έχουν αποκόψει τη μάθηση από την ενεργό συμμετοχή, τον κριτικό διάλογο και την αλληλεγγύη προς τους συνανθρώπους μας. Για να υπερβούμε τις εθνικές, φυλετικές και κοινωνικοοικονομικές μας διαφορές, χρειαζόμαστε τάξεις που θα παράγουν παγκόσμιους πολίτες -όχι ελίτ που θα γυρνούν τον κόσμο, αλλά μαθητές που θα αντιλαμβάνονται τις προκλήσεις της ανθρωπότητας και θα μπορούν να σκέφτονται πέραν των συνόρων.
Οι νέες δυνάμεις που ανακαλύψαμε, μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να καταχραστούμε και για να βλάψουμε -οι αρχαίοι Έλληνες το ονόμαζαν αυτό «ύβρι». Ή μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να λύσουν προβλήματα και για να συμπεριλάβουμε και άλλους σε μια δημοκρατική κουλτούρα που στηρίζει το καλό των πολλών και του πλανήτη.
Αυτή είναι η δημοκρατική πρόκληση του σήμερα.
*Ο Γιώργος Παπανδρέου είναι Πρόεδρος της Σοσιαλιστικής Διεθνούς, πρώην πρωθυπουργός της Ελλάδας (2009-2011). Το κείμενο είναι η επεξεργασμένη και συμπυκνωμένη ομιλία του στο Athens Democracy Forum, στις 11 Οκτωβρίου 2019.