Η κατά Collins Dictionary λέξη του 2002 «συνεχείς κρίσεις» και οι, κατά Edgar Morin, «πολυκρίσεις» αλλάζουν τον σύγχρονο κόσμο ραγδαία, με μεγάλες επιταχύνσεις των αλλαγών που υπήρχαν ήδη ως τάσεις, από δεκαετίας και πλέον: η 4η Βιομηχανική Επανάσταση και ο ψηφιακός μετασχηματισμός, η κλιματική αλλαγή και κρίση και η πράσινη μετάβαση, η γεωπολιτική κρίση της δεύτερης παγκοσμιοποίησης και η αναδιαμόρφωσή της λόγω ανακατανομής ισχύος σε έναν από δεκαετίες πολυκεντρικό κόσμο, και οι αποκλίνουσες δημογραφικές εξελίξεις -με γήρανση πληθυσμών στις ανεπτυγμένες κοινωνίες και οικονομίες.
Κάθε κρίση, η πανδημική, η κλιματική, η ενεργειακή, η γεωπολιτική, λειτουργεί ως πρόσθετος επιταχυντής των αλλαγών.
Το μέλλον συνεχίζει και θα συνεχίσει να μας εκπλήσσει. Νέες πηγές ανάπτυξης ανακαλύπτονται, μέσα από νέα μεγάλα κύματα καινοτομίας -κυρίως άυλης καινοτομίας. Ως αποτέλεσμα της ανθρώπινης δημιουργικότητας και εργασίας, η κοινωνία και η οικονομία της γνώσης αναπτύσσονται αλματωδώς. Ως αποτέλεσμα, και οι αγορές εργασίας υφίστανται ταχείες, θεμελιώδεις αλλαγές. Άλλες κοινωνίες ανήκουν στις ατμομηχανές των αλλαγών, άλλες ανήκουν στα βαγόνια. Άλλες χάνουν, ή έχουν χάσει, το τρένο, υφιστάμενες τις επιπτώσεις. Άλλες εργάζονται για να ζουν καλύτερα, άλλες ζουν για να εργάζονται. Άλλες αγωνίζονται για την επιβίωση υποαπασχολούμενες. Οι διαφοροποιήσεις δεν είναι μόνο μεταξύ κρατών και κοινωνιών.
Παρατηρούνται και στο εσωτερικό μιας κοινωνίας. Για την ελληνική, η πρόκληση είναι σε ποια κατηγορία επιθυμεί, δύναται και θα καταφέρει να είναι η ίδια, οι επιχειρήσεις της, οι εργαζόμενοί της.
Μεγάλη αλλαγή στις αγορές εργασίας είναι οι νέες ευέλικτες μορφές εργασίας που αναδύονται ή επεκτείνονται. Η τηλεργασία εδραιώθηκε λόγω και της πανδημίας. Το 2021 στην Ευρώπη οι εργαζόμενοι από απόσταση ήταν 2 στους 10. Ποσοστό που πιθανότατα θα πλησιάζαμε το 2027, αν δεν το έφερνε νωρίτερα η πανδημία. Το 2021, 41,7 εκατομμύρια εργάστηκαν από απόσταση σε ολόκληρη την Ε.Ε., διπλάσιοι από το 2019.
Η πανδημία έδειξε τις κοινωνικές και τεχνολογικές δυνατότητες ευελιξίας όσον αφορά τον χρόνο και τον τόπο εργασίας. Δεν είναι όλα τα επαγγέλματα και όλες οι θέσεις εργασίας δυνατόν να υπαχθούν σε τηλεργασία. Ο βαθμός ψηφιακού μετασχηματισμού παραγωγής και υπηρεσιών σε μια οικονομία αυξάνει αυτές τις δυνατότητες. Στην Ελλάδα, απασχολείται σε επαγγέλματα που έχουν πλήρη δυνατότητα τηλεργασίας το 19%, το 39% απασχολείται σε επαγγέλματα που μπορούν μερικώς να εκτελεστούν από απόσταση και το 43% σε επαγγέλματα χωρίς καμία δυνατότητα τηλεργασίας.
Άλλη όψη του φαινομένου είναι ότι η άνοδος της τηλεργασίας έλαβε χώρα κυρίως σε καλύτερα αμειβόμενα επαγγέλματα υψηλότερου επιπέδου ειδίκευσης. Στην Ελλάδα, το χαμηλό (χαμηλότερο στην Ε.Ε.) μερίδιο θέσεων εργασίας υψηλής ειδίκευσης περιορίζει τις δυνατότητες αξιοποίησης των σύγχρονων τάσεων στις αγορές εργασίας. Ωστόσο, τις αξιοποιούν οι σύγχρονες επιχειρήσεις. Η έρευνα του SEV TeleworkReady σε 250 σύγχρονες επιχειρήσεις σε όλη την Ελλάδα έδειξε ότι άνω του 55% των εργασιών μπορούν να εκτελεστούν από απόσταση, 7 στις 10 επιχειρήσεις εφαρμόζουν ήδη υβριδικό μοντέλο τηλεργασίας και άνω του 60% θεωρεί ότι η τηλεργασία επέδρασε σίγουρα θετικά/μάλλον θετικά στην παραγωγικότητα.
Χρειαζόμαστε περισσότερες σύγχρονες επιχειρήσεις, περισσότερες θέσεις εργασίας υψηλής ειδίκευσης, και η πολιτεία οφείλει να αποφεύγει τις αρτηριοσκληρωτικές ρυθμίσεις που δεν επιτρέπουν την ευελιξία (συμπεριλαμβανομένης της τηλεργασίας) επιχειρήσεων και εργαζόμενων προς αμοιβαίο όφελος της παραγωγικότητας και της ευημερίας.
Μεγάλη αλλαγή στις αγορές εργασίας είναι η αναβάθμιση γνώσεων και δεξιοτήτων του ανθρώπινου δυναμικού, η ανάδυση του νέου ανθρώπινου κεφαλαίου. Επαγγέλματα και θέσεις εργασίας αλλάζουν περιεχόμενο, άλλα αντικαθίστανται από την τεχνολογία και αυτοματισμούς. Στην απασχόληση, το μίγμα θέσεων εργασίας, υψηλής/μεσαίας/χαμηλής ειδίκευσης, αλλάζει και εμφανίζονται νέες προκλήσεις και πολώσεις. Και οι ανισότητες αλλάζουν, εμφανίζονται νέες στη θέση των παλαιών. Σε περιόδους ταχέων μετασχηματισμών όπως η τρέχουσα, παρουσιάζονται αναντιστοιχίες και ελλείψεις ανθρώπινου δυναμικού. Οι πολιτικές ανθρώπινου κεφαλαίου (εκπαίδευσης και απασχόλησης) αναλαμβάνουν να ανταποκριθούν στην προσαρμογή.
Μέχρι πρόσφατα, στον αγώνα ταχύτητας μεταξύ κοινωνικής τεχνολογικής/παραγωγικής εξέλιξης και πολιτικής ανθρώπινου κεφαλαίου (εκπαίδευσης), η εκπαίδευση του ανεπτυγμένου κόσμου ανταποκρινόταν. Τώρα αντιμετωπίζει νέα πρόκληση. Το «να μαθαίνουμε» και «να μαθαίνουμε να μαθαίνουμε» είναι πλέον μέρος της βιώσιμης και διατηρήσιμης παραγωγικής εργασίας.
Στην Ελλάδα, οι ελλείψεις ανθρώπινου δυναμικού και δεξιοτήτων διευρύνονται λόγω συνεχιζόμενων αναντιστοιχιών προσφοράς και ζήτησης και εκπαιδευτικών επιλογών που δεν ευθυγραμμίζονται με τις ανάγκες του σύγχρονου τομέα της ανταγωνιστικής και εξωστρεφούς παραγωγής. Η εγχώρια παραγωγή, αναπαραγωγή και αξιοποίηση του ανθρώπινου κεφαλαίου είναι η εξαίρεση και όχι ο κανόνας. Η παραγωγική εργασία του ανθρώπινου κεφαλαίου υπερφορολογείται και γι’ αυτό υποαμείβεται (εξ ου και η χρόνια διαρροή των περασμένων δεκαετιών).
Στον κόσμο συμβαίνουν μεγάλες αλλαγές, στην Ελλάδα, παρά τις τάσεις αλλαγών και τις βελτιώσεις τα τελευταία 2-3 χρόνια, όχι ακόμη. Το παραγωγικό και πνευματικό οικοσύστημα των εξωστρεφών επιχειρήσεων προστιθέμενης αξίας, που είναι καλός αγωγός και φορέας αλλαγών, μένει να διευρυνθεί γοργά, όπως και το απόθεμα γνώσεων, τεχνογνωσίας, υλικού και ανθρώπινου κεφαλαίου. Για να αρθεί σε άλλο επίπεδο ευημερίας η ελληνική κοινωνία.
Το ανθρώπινο κεφάλαιο είναι προϋπόθεση για τη δημιουργία και υιοθέτηση τεχνολογιών αιχμής και την παραγωγική χρήση των νέων τεχνολογιών στην ελληνική κοινωνία και οικονομία. Η αναβάθμισή του και ο επαναπατρισμός του καλούνται να αντιρροπήσουν την εκδηλούμενη συρρίκνωση του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας και τη γήρανση του ελληνικού πληθυσμού. Για να είναι σε θέση η χώρα να παρακολουθήσει τις ατμομηχανές των ραγδαίων αλλαγών του 21ου αιώνα.
Η τηλεργασία διαδόθηκε ταχύτερα κυρίως σε καλύτερα αμειβόμενα επαγγέλματα υψηλότερου επιπέδου ειδίκευσης. Η έρευνα SEV TeleworkReady σε 250 σύγχρονες επιχειρήσεις σε όλη την Ελλάδα έδειξε ότι άνω του 55% των εργασιών μπορούν να εκτελεστούν από απόσταση, 7 στις 10 επιχειρήσεις εφαρμόζουν ήδη υβριδικό μοντέλο τηλεργασίας και άνω του 60% θεωρεί ότι η τηλεργασία επέδρασε σίγουρα θετικά/μάλλον θετικά στην παραγωγικότητα.
*Ο κ. Χρήστος Α. Ιωάννου είναι Οικονομολόγος (ΑΣΟΕΕ και LSE, M.Sc. και Ph.D). Διευθυντής Τομέα Απασχόλησης και Αγοράς Εργασίας ΣΕΒ.