Την πρώτη φορά -περίπου 20 χρόνια πριν- που ο καθηγητής Νομικών του Harvard, Lawrence Lessig είπε σε επιστήμονες πληροφορικής ότι, χωρίς να το καταλαβαίνουν, είναι ρυθμιστές του κανονιστικού πλαισίου της ψηφιακής εποχής, έκανε μια προγραμματίστρια να κλάψει. Τρομοκρατημένη από την ιδέα, η ένστασή της ήταν «δεν είμαι πολιτικός, είμαι προγραμματίστρια!», θυμάται ο Lessig.
Στις μέρες μας, η ιδέα ότι «ο κώδικας είναι νόμος», από το βιβλίο του Lessig «Κώδικας και άλλοι νόμοι του κυβερνοχώρου» (1999) δεν σοκάρει και τόσο τους νέους μηχανικούς ή και τους δικηγόρους, υποστηρίζει ο καθηγητής. Στους εξοικειωμένους με τον ψηφιακό κόσμο είναι προφανές ότι η τεχνολογία υπαγορεύει συμπεριφορές με κανόνες που δεν είναι αξιακά ουδέτεροι.
Οι τεχνολογικοί κολοσσοί παραδέχτηκαν απρόθυμα το ίδιο με τη Meta, τη μέχρι πρότινος γνωστή ως Facebook, ενώ έφτασαν στο σημείο να σχηματίσουν μια επιτροπή σοφών, για να αξιολογούν αποφάσεις που υπαγορεύονται έστω και μερικώς από την τεχνολογία. Την ίδια στιγμή, ένας νεότερος τομέας τεχνολογίας, η βιομηχανία των κρυπτονομισμάτων, αγκάλιασε θερμά την έννοια «ο κώδικας είναι νόμος», με κάποιες εταιρείες, μάλιστα, να δηλώνουν ρητά ότι ο κώδικας μπορεί να αποτελέσει καλύτερο κριτή από τα παραδοσιακά ρυθμιστικά πλαίσια.
Πολλοί φίλοι των κρυπτονομισμάτων στοιχηματίζουν σε ένα μέλλον στο οποίο θα μπορούμε να αποταμιεύουμε, να δημιουργούμε, να παίζουμε, να δουλεύουμε και να συναλλασσόμαστε με τα λογισμικά να λειτουργούν ως ρυθμιστές. Άλλωστε, στον αναπτυσσόμενο αποκεντρωμένο οικονομικό τομέα (Decentralized Finance sector - DeFi), αυτοματοποιημένα «έξυπνα συμβόλαια» (smart contracts), προγραμματισμένα εξαρχής να ανταποκρίνονται σε συγκεκριμένες συνθήκες, αναλαμβάνουν ήδη συναλλαγές δισεκατομμυρίων δολαρίων καθημερινά, χωρίς καμία ανάγκη για ανθρώπινη παρέμβαση, τουλάχιστον θεωρητικά.
Οι χρήστες εναποθέτουν την πίστη τους στην πληροφορική. Κανένας δεν μοιράζεται προσωπικά δεδομένα. Ο κώδικας κάνει τα πάντα και υποτίθεται ότι αντιπροσωπεύει σε απόλυτο βαθμό τον νόμο. «Δεν υπάρχει ανθρώπινη κρίση. Δεν υπάρχει ανθρώπινο λάθος. Δεν υπάρχουν διαδικασίες. Τα πάντα λειτουργούν στιγμιαία και αυτόνομα», λέει ο Robert Leshner, ο ιδρυτής του Αποκεντρωμένου Οικονομικού Πρωτοκόλλου Χρηματικής Αγοράς Compound (DeFi Money Market Protocol Compound).
Ατυχή περιστατικά
Όμως, όσο κι αν η ιδέα ενός απόλυτα ουδέτερου, αυτοελεγχόμενου συστήματος είναι ελκυστική, κάποια ατυχή περιστατικά έριξαν σκιές και θέτουν εν αμφιβόλω την ιδέα ότι ο κώδικας, από μόνος του, είναι επαρκής μορφή κανονιστικού πλαισίου - ή στο ότι έχει ανοσία στα ανθρώπινα λάθη και στη χειραγώγηση. Ένα «έξυπνο συμβόλαιο» εκτελείται αυτόματα όταν ικανοποιούνται συγκεκριμένες συνθήκες. Όταν, λοιπόν, υπάρχει ένα λάθος στο σύστημα, ο χρήστης ενδεχομένως να είναι σε θέση να εκτελέσει μια παράτυπη συναλλαγή, τη στιγμή που θεωρητικά ακολουθεί το γράμμα του «νόμου», δηλαδή του κώδικα.
Αυτό επέτρεψε την κλοπή 600 εκατ. δολαρίων το περασμένο καλοκαίρι από το Poly Network, το οποίο δίνει τη δυνατότητα σε χρήστες να μεταφέρουν κρυπτονομίσματα σε δίκτυα blockchain. Η επικρατούσα θεωρία είναι ότι οι κλέφτες εκμεταλλεύθηκαν ένα ελάττωμα στον κώδικα και μετέβαλαν προϋποθέσεις εκπλήρωσης σε «έξυπνα συμβόλαια», εκτελώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο μεταφορές τεράστιων ποσών, ουσιαστικά παραπλανώντας το σύστημα και κάνοντάς το να θεωρεί ότι ικανοποιούνταν οι απαιτήσεις των συναλλαγών.
«Αν μπορείς να πεις σε ένα “έξυπνο συμβόλαιο” “δώσε μου όλα σου τα χρήματα” κι εκείνο το κάνει, είναι πραγματικά κλοπή;», αναρωτήθηκε ο επιστήμονας πληροφορικής Nicholas Weaver του Πανεπιστημίου της California. Σε αντίθεση με τα παραδοσιακά συμφωνητικά, έγραψε ο Weaver, αμφιβολίες και θολά σημεία στα «έξυπνα συμβόλαια» δεν μπορούν να διευθετηθούν σε δικαστήρια, ενώ οι αυτοματοποιημένες συναλλαγές είναι μη αναστρέψιμες. Άρα οι προγραμματιστές πρέπει να καταφύγουν στα… παρακάλια, αν τα πράγματα στραβώσουν... Μετά την κλοπή των 600 εκατ. δολαρίων, το δίκτυο Poly έκανε ένα tweet που ξεκινούσε με τη φράση «Αγαπητέ hacker» και με το οποίο του ζητούσε να επιστρέψει τα χρήματα, χαρακτηρίζοντας την πράξη «τεράστιο οικονομικό έγκλημα». Τελικά, το μεγαλύτερο μέρος των χρημάτων επιστράφηκε, οι κουβέντες για την επιβολή του νόμου σταμάτησαν και οι hackers υποστήριξαν ότι ήθελαν απλά να καταδείξουν ότι ο κώδικας είχε προβλήματα, έτσι ώστε τελικά να προστατεύσουν το δίκτυο.
Ομοίως, μια αναβάθμιση λογισμικού στο Compound τον Σεπτέμβριο του 2021 κατέληξε στο να μεταφερθούν κατά λάθος 90 εκατ. δολάρια σε διάφορους χρήστες. Ο Leshner δήλωσε ότι οι χρήστες που δεν επέστρεψαν τα κρυπτονομίσματα θα καταδίδονταν στις φορολογικές αρχές, προκαλώντας κατακραυγή, αφού τέτοιου είδους διεκδικήσεις υπονομεύουν τη θέση ότι τα λογισμικά αυτού του είδους δεν υπόκεινται στη δικαιοδοσία των παραδοσιακών ρυθμιστικών αρχών.
Για την ώρα, οι πλατφόρμες DeFi λειτουργούν στην γκρίζα ζώνη του κανονιστικού πλαισίου και υπόκεινται σε νόμους που δεν μπορούν να αγγίξουν τα κύρια εταιρικά λογισμικά. Οι πλατφόρμες και οι εφαρμογές για τα δίκτυα blockchain συχνά σχεδιάζονται κάτω από ένα νέο είδος εταιρικής δομής, γνωστής ως Αποκεντρωμένη Αυτόνομη Οργάνωση (Decentralized Autonomous Organization - DAO), που φαινομενικά διοικείται δημοκρατικά από μια κοινότητα χρηστών που ψηφίζουν με crypto-tokens.
Υπόθεση ανθρώπων
Αλλά πάντα υπάρχουν άνθρωποι πίσω από τον κώδικα, όπως έχουν δείξει οι καταστροφές. «Το “είναι όλα κώδικας και καθόλου άνθρωπος”, απλά δεν είναι αλήθεια. Σε έκτακτες περιπτώσεις ανάγκης, τότε είναι που συνειδητοποιείς πού βρίσκεται πραγματικά η δύναμη», σχολιάζει ο Thibault Schrepel, ο οποίος διδάσκει νομικά στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ και δημιούργησε το project «Υπολογιστικό antitrust” (Computational antitrust) στο CodeX Center for Legal Informatics στο Πανεπιστήμιο του Stanford.
Ο λόγος που κανείς δεν θέλει να διεκδικήσει τον έλεγχο αποκεντρωμένων προγραμμάτων είναι επειδή περιορίζει την ευθύνη: χωρίς κάποιον επικεφαλής, δεν υπάρχει κανείς να τιμωρηθεί για παρατυπίες και κανένα μέρος για να εφαρμοστεί ο νόμος, εξηγεί ο Schrepel. «Αλλά η ιδέα ότι ο κώδικας, μόνος του, είναι επαρκής, είναι λάθος», υπογράμμισε. Και αν η κοινότητα blockchain χρησιμοποιεί κώδικα για να αποφύγει το κανονιστικό πλαίσιο, υποστηρίζει ο Schrepel, αυτό απλά θα παρεμποδίσει την καινοτομία.
Ο Schrepel είναι μέρος μιας γενιάς «τεχνολογικών» δικηγόρων που αποσκοπούν στο να γεφυρώσουν τα κενά μεταξύ κώδικα και νόμου. Ιδανικά, τονίζει, ο προγραμματισμός και ο νόμος θα μπορούσαν να δουλέψουν μαζί. Τα «έξυπνα συμβόλαια» στα δίκτυα blockchain θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν από εταιρείες για να συντονίσουν ή να ενισχύσουν τον ανταγωνισμό, άρα οι ρυθμιστικές αρχές θα μπορούσαν να αναζητήσουν λύσεις πληροφορικής σε συνεργασία με προγραμματιστές αποκεντρωμένων συστημάτων. Ομοίως, οι αρχές χάραξης πολιτικής θα μπορούσαν να ξεκινήσουν να μεταφράζουν παραδοσιακές έννοιες αντιστάθμισης του κινδύνου σε κώδικα για αποκεντρωμένα οικονομικά προγράμματα, σκεπτόμενοι αντίστοιχα με τα τραπεζικά λογισμικά κι εφαρμογές.
«Δεν θα πω ότι είναι εύκολο να εξελίξουμε τον τρόπο σκέψης μας», υπογραμμίζει ο Chris Giancarlo της δικηγορικής φίρμας Willkie Farr & Gallagher, πρώην πρόεδρος της επιτροπής Commodity Futures Trading και συγγραφέας του «CryptoDad: The Fight for the Future of Money». Παρ’ όλ’ αυτά, αναρωτιέται, «δεν θα έπρεπε να ξανασκεφτούμε την προσέγγισή μας στους κανονισμούς, ώστε να πετύχουμε το ίδιο πλαίσιο, αλλά με διαφορετικό τρόπο;».
Ο Lessig συμφωνεί. «Χρειαζόμαστε μια πιο εξελιγμένη προσέγγιση, με δικηγόρους και ανθρώπους της τεχνολογίας να συνεργάζονται με ψυχολόγους και οικονομολόγους», μια παράμετρο κολοσσιαίας σημασίας στην προσπάθεια να μετατρέψουμε κοινωνικές αξίες σε λογισμικά, έτσι ώστε να μην καταλήξουν ιδιωτικά συμφέροντα να τα αντικαταστήσουν με δικά τους. «Αντιμετωπίζουμε μια υπαρξιακή απειλή για τη δημοκρατία μας και δεν έχουμε χρόνο να περιμένουμε».
*Η Ephrat Livni είναι αρθρογράφος του DealBook για θέματα επιχειρηματικότητας και πολιτικής. Έχει διατελέσει ρεπόρτερ για το Quartz, καλύπτοντας θέματα νομοθεσίας και πολιτικής, ενώ έχει εξασκήσει τη δικηγορία.