Η δημοκρατία δεν είναι δεδομένη. Καθώς αλλάζουν οι συσχετισμοί εξουσίας στην κοινωνία μας και αντιμετωπίζουμε και νέες προκλήσεις, απειλείται η απρόσκοπτη λειτουργία της δημοκρατίας.
Σε όσους θεωρούν ότι η δημοκρατία σήμερα δεν είναι λειτουργική, απαντώ ότι δεν είναι οι δημοκρατικοί μας θεσμοί που φταίνε, αλλά η εξάρτηση, η αιχμαλωσία τους από αλλότρια συμφέροντα. Παράδειγμα χαρακτηριστικό αποτελεί το γεγονός ότι η τύχη των κοινωνιών μας αφέθηκε τα τελευταία χρόνια στις δυνάμεις της παγκόσμιας αγοράς.
Τα αποτελέσματα είναι ορατά σε όλους μας. Οι δυνάμεις της αγοράς από μόνες τους, έχοντας ως βασικό κίνητρο την κερδοφορία, δεν σεβάστηκαν το φυσικό περιβάλλον, τη διαφάνεια στις συναλλαγές, την προστασία του εργαζόμενου και την υποχρέωσή τους προς τις κοινωνίες να αποδίδουν τους φόρους τους. Όπως σωστά είπε ο πρόεδρος Μπάιντεν, «δεν μπορεί να είναι σε ψηλότερη φορολογική κλίμακα ο δάσκαλος σε σχέση με τις μεγάλες πολυεθνικές».
Η πανδημία, η χρηματοπιστωτική κρίση, η προσφυγιά, η τεράστια ανισότητα λόγω της εύκολης φοροδιαφυγής μέσω των φορολογικών παραδείσων, είναι μερικά από τα αποτελέσματα.
Και το κοινωνικό κράτος επίσης υπέφερε. Ζήσαμε και ζούμε την ανάγκη ενίσχυσης, αλλά και αναμόρφωσης του δημόσιου συστήματος υγείας, όπως και των εκπαιδευτικών μας ιδρυμάτων, από τους παιδικούς σταθμούς μέχρι και το πανεπιστήμιο, προκειμένου να εγγυώνται καθολική πρόσβαση όλων σε ποιοτικές υπηρεσίες. Φάνηκαν με τρόπο απολύτως σαφή και εδώ οι κοινωνικές ανισότητες.
Η ανισότητα απασχόλησε ακόμα και τους αρχαίους μας φιλοσόφους, όπως τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα, που προειδοποιούσαν ότι μια δημοκρατική πόλη χωρίς ισχυρή μεσαία τάξη, δηλαδή μια πόλη με μεγάλες ανισότητες, γίνεται βορά στην έντονη πόλωση, τη δημαγωγία, την οχλοκρατία και την πιθανή βία, που καταλήγει τελικά στην τυραννία.
Απαιτείται, λοιπόν, να ξαναγίνει η πολιτεία επίκεντρο και διαμορφωτής των κανόνων, των στόχων και του σχεδιασμού πολιτικής που θα υπηρετεί τον πολίτη και το δημόσιο συμφέρον.
Όμως, η πολιτεία για να μπορεί να εκφράσει και να υπερασπιστεί το δημόσιο συμφέρον, χρειάζεται να είναι δημοκρατική. Δεν κρίνω μόνο τα αυταρχικά καθεστώτα. Κρίνω και τις παραδοσιακά δημοκρατικές χώρες. Χρειάζεται να απελευθερωθούν από την επιρροή του πολιτικού χρήματος, από τα επίσημα λόμπι, όπως και από την πελατειακή αντίληψη και τη διαφθορά.
Όταν επινοήθηκε η ιδέα της δημοκρατίας, ένας από τους βασικούς σκοπούς της ήταν να ελέγξει την υπερσυγκέντρωση της εξουσίας και την αυθαίρετη συμπεριφορά των ισχυρών. Ύβρις, κατά τους Αρχαίους.
Ας σκεφτούμε τι θα έλεγαν σήμερα όχι μόνο για τα αυταρχικά καθεστώτα, αλλά και για την τεράστια εξουσία και την επιρροή που διαθέτουν οι μονοπωλιακοί γίγαντες. Επιρροή ή έλεγχο από τα ΜΜΕ και τα social media μέχρι τη δικαιοσύνη και την πολιτική.
Είμαστε μάρτυρες της υποχώρησης του κράτους δικαίου έναντι του κράτους των ισχυρών, του «δίκιου» των ισχυρών. Οι πελατειακές αντιλήψεις, που σε πολλές χώρες, αλλά και την Ελλάδα, ναρκοθετούν τη δημόσια διοίκηση και σπαταλούν κρίσιμους πόρους, είναι ένα καρκίνωμα με βαθιές ιστορικές ρίζες, που συνδέεται άρρηκτα με τις πρόσφατες οικονομικές κρίσεις.
Στον αντίποδα, η εμβάθυνση της Δημοκρατίας συνδέεται με την οικοδόμηση ενός κράτους που λειτουργεί αποτελεσματικά, με διαφάνεια, αξιοκρατία, λογοδοσία και συνεχή αξιολόγηση.
Με αυτό το σκεπτικό, προσπάθησα κατά τη διάρκεια της πρωθυπουργικής μου θητείας να προωθήσω μεταρρυθμίσεις, όπως τη «Διαύγεια» (διαφάνεια παντού), την ηλεκτρονική συνταγογράφηση, τη διαδικτυακή διαβούλευση με τον πολίτη για κάθε νομοσχέδιο, αξιοποιώντας την τεχνολογία προς όφελος της άμεσης δημοκρατικής συμμετοχής των πολιτών, ενισχύοντας παράλληλα τη δημοκρατική λειτουργία της δημόσιας διοίκησης.
Απαιτούνται αγώνες για την προστασία την δημοκρατίας, ενώ αναγκαία είναι και η δημιουργική καινοτόμα εμβάθυνση των δημοκρατικών θεσμών και διαδικασιών ενόψει των μεγάλων προκλήσεων που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα.
Και αναφέρομαι σε τρία βασικά ζητήματα:
1. Την παγκοσμιοποίηση και την αλληλεξάρτησή μας.
2. Την παρουσία των ψηφιακών γιγάντων, που με τους αλγόριθμους εντείνουν την πόλωση και την αντιεπιστημονική σκέψη στις κοινωνίες μας, όπως και τις λοιπές τεχνολογικές εξελίξεις, που ανατρέπουν παραδοσιακά επαγγέλματα και εργασιακές σχέσεις ή και χρησιμοποιούνται από αυταρχικά καθεστώτα για παρακολούθηση και καταστρατήγηση βασικών δικαιωμάτων.
3. Τη μέγιστη απειλή, την κλιματική καταστροφή.
Και τα τρία μείζονα ζητήματα δημιουργούν εύλογη ανασφάλεια και αίσθημα ανημπόριας στον μέσο πολίτη. Εύκολα ως εκ τούτου καλλιεργείται ο φόβος, ο ακραίος εθνικισμός ως δήθεν λύση, ο ρατσισμός και η δημαγωγία, που συνήθως καταλήγει σε πόλωση και αυταρχισμό.
Θεωρώ ότι η απάντηση σε αυτά τα φαινόμενα απαιτεί πρωτοβουλίες σε διάφορα επίπεδα, αφού χρειάζεται η ευρύτερη διεθνής συνεργασία, με την υιοθέτηση κοινών κανόνων δικαίου, όπου η Ε.Ε. πρέπει να παίξει παραδειγματικό ρόλο, ενώ στις κοινωνίες μας απαιτείται ενίσχυση της δημοκρατικής συμμετοχής του πολίτη.
Ένας μικρός περιμένει υπομονετικά τους δικούς του μέχρι να ασκήσουν το εκλογικό τους δικαίωμα. Η αυξημένη συμμετοχή των πολιτών και η ενίσχυση του συλλογικού ρόλου τους είναι κομβικές προϋποθέσεις για την αντιμετώπιση των μεγάλων σύγχρονων προβλημάτων. Shutterstock / Ververidis Vasilis
Η πανδημία ανέδειξε ακόμη μία μεγάλη ανάγκη σε ό,τι αφορά την κλιματική κρίση. Στην Ευρώπη, όπως και την Ελλάδα, χρειάζεται μια μεγάλη επανάσταση σχετικά με το μοντέλο ανάπτυξης των επόμενων δεκαετιών.
Αυτή η μετάβαση σε ένα εντελώς νέο μοντέλο, βιώσιμο και πράσινο, αποτελεί το πιο φιλόδοξο συλλογικό και ειρηνικό εγχείρημα στην ιστορία της ανθρωπότητας. Απαιτεί αλλαγές στην καθημερινή μας ζωή, στο τι και πώς το παράγουμε, τι καταναλώνουμε και τρώμε, τις μεταφορές, τις πόλεις και οικοδομές μας, την αντικατάσταση των πηγών ενέργειας από ανανεώσιμες.
Ένα τέτοιο συνεκτικό, ολιστικό σχέδιο, που να περιλαμβάνει την προώθηση πράσινων πολιτικών, τη στήριξη της επιχειρηματικότητας, τον εκσυγχρονισμό των υποδομών, τη ρύθμιση της χρήσης των νέων τεχνολογιών, της τεχνητής νοημοσύνης και της ρομποτικής, δεν μπορεί να υλοποιηθεί αποτελεσματικά από πάνω προς τα κάτω χωρίς οι πολίτες να το αισθανθούν κτήμα τους.
Για να είναι επιτυχής αυτή η μετάβαση, πέραν της διεθνούς συνεργασίας, πρέπει να είναι κοινωνικά δίκαιη, συμμετοχική και δημοκρατική.
Αυτές οι προϋποθέσεις για να επιτευχθούν, όπως και σε κάθε δημοκρατική διαδικασία, απαιτούν πολίτες σωστά ενημερωμένους. Ένα σχολείο διαρκούς μάθησης, που θα εξοπλίζει τον πολίτη όχι μόνο με επαγγελματικές δεξιότητες, αλλά και με γνώση που θα τον καθιστά πολίτη ικανό να αποφασίζει και να δρα αποτελεσματικά μπροστά στις πιθανές κρίσεις.
Στο πλαίσιο αυτό, ήμουν εισηγητής μιας έκθεσης για τη σχέση Συμμετοχικής Δημοκρατίας και Κλιματικής Αλλαγής στο Συμβούλιο της Ευρώπης. Είναι ελπιδοφόρο ότι σε αρκετές χώρες έχουν γίνει ουσιαστικές προσπάθειες για την ενεργό συμβολή της κοινωνίας στον προσδιορισμό των πολιτικών που θα οδηγήσουν σε ένα πράσινο μοντέλο ανάπτυξης.
Οι συμμετοχικές διαδικασίες που θα οδηγήσουν παράλληλα σε ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο με μείωση των ανισοτήτων, προστασία των πιο ευάλωτων, ποιοτική παιδεία και υγεία για όλους, είναι το καλύτερο αντίδοτο στη δημαγωγία και το καλύτερο θεμέλιο για τη δημοκρατία του αύριο.
*Ο κ. Γιώργος Παπανδρέου είναι Πρόεδρος της Σοσιαλιστικής Διεθνούς, πρώην πρωθυπουργός της Ελλάδας (2009-2011).