Kαθώς φιλελεύθεροι και άλλοι θρηνούν για την επανεκλογή του πρωθυπουργού Viktor Orban για τέταρτη φορά τον Απρίλιο του 2018, πρέπει να θυμόμαστε ένα πράγμα: φιλελεύθερη δημοκρατία στην Ουγγαρία δεν υπήρξε ποτέ. Και τώρα, καθώς ένα όλο και πιο τοξικό κύμα δεξιού λαϊκισμού σαρώνει την Ευρώπη, ο Orban βρίσκεται σε θέση να ενισχύσει ακόμα περισσότερο την εξουσία του.
Για να κατανοήσουμε τι μέλλει γενέσθαι για την Ουγγαρία και άλλες χώρες που αντιμετωπίζουν παρόμοιες προκλήσεις, απαιτείται η εκτίμηση τόσο της τοπικής ιστορίας όσο και των παγκόσμιων τάσεων.
Για αιώνες η Ουγγαρία υπόκειτο σε μοναρχικές, αυταρχικές, δεσποτικές και ολοκληρωτικές κυβερνήσεις, οι οποίες διακόπτονταν περιστασιακά από επαναστάσεις, για να βρει σχετική σταθερότητα μόλις το 1989. Η πτώση του κομμουνισμού έφερε μια εποχή ελευθερίας σε όλη την Ευρώπη. Ωστόσο, αυτή η ελευθερία ήρθε με τη μορφή αυτού που είναι γνωστό ως «αλλαγή συστήματος» -ενός γεγονότος άσχετου από τη βούληση του λαού, όμοιου με θείο δώρο.
Εκτός από μια χούφτα αντιφρονούντων διανοούμενων, κανένας δεν εργάστηκε, δεν πολέμησε ή δεν έκανε οτιδήποτε για να κερδίσει αυτήν την ελευθερία. Πολλοί άνθρωποι δεν την εκτίμησαν ή ακόμα δεν έλαβαν καν υπόψη τους αυτήν την αλλαγή. Η νέα πολιτική ελίτ δεν είχε καθόλου πείρα, ούτε καταλάβαινε τους ανθρώπους που υποτίθεται ότι εκπροσωπούσε. Η προσωπική τους αντίληψη περί πολιτικής καθόρισε το πώς λειτουργούσε η κυβέρνηση. Απέτυχαν να δώσουν τη δυνατότητα στον λαό να εξασκήσει τις εξουσίες του. Ο λαός, διαμορφωμένος από αιώνες αναταραχών, έτεινε να δελεαστεί από κάποιον αδίστακτο πολιτικό, που θα αντιλαμβανόταν και θα εκμεταλλευόταν την παγιωμένη ανάγκη του κόσμου για ένα σταθερό κέντρο εξουσίας, την ανάγκη για ηγέτες που αποφασίζουν για λογαριασμό των πολιτών.
Όμως, για να ευδοκιμήσει ο δεξιός λαϊκισμός, η ιστορική τάση της Ουγγαρίας προς τη δουλοπρέπεια απαιτούσε ακόμα μία προϋπόθεση, που πλέον έχει εξελιχθεί σε παγκόσμιο φαινόμενο: τη μεταμόρφωση της ταξικής σε μαζική κοινωνία. Σε μια ταξική κοινωνία, ως επί το πλείστον, ένας δεσποτικός ηγέτης δεν μπορεί να καταστείλει μόνιμα τα συμφέροντα διαφόρων ομάδων χωρίς κάποιου είδους βίαιη δράση ή σύγκρουση. Όμως, σε μια μαζική κοινωνία, στην οποία τα κλασικά ταξικά συμφέροντα έχουν εξαφανιστεί, ένας επίδοξος τύραννος όπως ο Orban, δεν χρειάζεται να καταλάβει την εξουσία -η ηγεσία του μπορεί να εδραιωθεί μέσα από τον κατ’ όνομα δημοκρατικό θεσμό των εκλογών.
Διαδήλωση στη Βουδαπέστη κατά της κυβέρνησης του πρωθυπουργού, Viktor Orban, μετά τις γενικές εκλογές του Απριλίου 2018.
Οι σύγχρονοι δικτάτορες και οι αυταρχικοί ηγέτες επιβάλλουν την αντιφιλελεύθερη και αντιδημοκρατική κυβέρνησή τους με το να εξασφαλίζουν την πλειοψηφία στις εκλογές. Νομιμοποιούν τη νόθα εξουσία τους μέσω της κάλπης. Σκεφθείτε τον Ρώσο πρόεδρο Vladimir Putin, τον Τούρκο πρόεδρο Recep Tayyip Erdogan ή τον Αιγύπτιο πρόεδρο Abdel Fattah el-Sisi. Η εκλογική νοθεία, ο περιορισμός της ελευθερίας του Τύπου και η κινδυνολογία δημιουργούν ένα τοξικό μίγμα με στόχο να παγιωθεί η εξουσία επί του λαού.
Αν και οι θεωρίες που προάγουν την ελευθερία εξακολουθούν να είναι ελκυστικές για τους λαούς κρατών όπου η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι βαθιά ριζωμένη, η πιο σαγηνευτική ιδεολογία στην Ευρώπη παραμένει ο εθνικισμός. Από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η ταύτιση ενός ανθρώπου με το κράτος του έχει επισκιάσει όλες τις άλλες ομάδες, θρησκευτικές, εθνοτικές, επαγγελματικές ή άλλες.
Μέχρι σήμερα, η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν έχει καταφέρει να δημιουργήσει μια ευρωπαϊκή ταυτότητα που θα αντικαταστήσει ή θα περιθωριοποιήσει την εθνική ταυτότητα. Αντιθέτως, τα επονομαζόμενα λαϊκιστικά κόμματα -που στην πραγματικότητα εξυπηρετούν τα στενά συμφέροντα μιας εθνικιστικής ολιγαρχίας, που οδηγείται από το «εγώ», σε αντίθεση με τις μάζες- μάχονται κατά της ευρωπαϊκής ενοποίησης.
Στις παραδοσιακές φιλελεύθερες δημοκρατίες αυτοί οι λαϊκιστές αποτελούν μειονότητα. Έτσι, πολλοί στην Ευρωπαϊκή Ένωση δεν κατανοούν την άνοδό τους στην εξουσία στην Ανατολική Ευρώπη. Θα υποστήριζαν πως, επειδή το κόμμα του Orban κέρδισε τα δύο τρίτα των εδρών στο ουγγρικό κοινοβούλιο, οπωσδήποτε δεν μπορεί να είναι τύραννος.
Όμως, είναι. Τίποτα δεν μπορεί να γίνει στην Ουγγαρία αν δεν αποφασίσει ο Orban πως πρέπει να γίνει και ό,τι αποφασίζει, συμβαίνει. Δεν υπάρχει αντίλογος ούτε καν στο ίδιο του το κόμμα. Η βούλησή του δεν μπορεί να αμφισβητηθεί, οι αποφάσεις του είναι τελικές, μη εφέσιμες και εφαρμόζονται από πιστούς γραφειοκράτες.
Ο Orban αποκαλεί την Ουγγαρία «ανελεύθερη δημοκρατία». Κατά κάποιον τρόπο, λέει αλήθεια. Όμως, αυτό σημαίνει πως ο θεσμικός έλεγχος έχει διαβρωθεί. Το νομοθετικό σώμα έχει επισκιαστεί από το εκτελεστικό. Η δικαστική ανεξαρτησία έχει περιοριστεί σημαντικά. Οι συνταγματικές δικλείδες ασφαλείας για τη διάκριση των εξουσιών έχουν αποδυναμωθεί. Οι μη κυβερνητικές οργανώσεις εκφοβίζονται. Ο ανεξάρτητος Τύπος έχει σχεδόν εξαλειφθεί και τα ηλεκτρονικά ΜΜΕ μονοπωλούνται, με τις ειδήσεις και τις συζητήσεις να αντικαθίστανται από προπαγάνδα. Η αφοσίωση επιβραβεύεται με θεσμοθετημένη διαφθορά, με την πολιτική ελίτ να δημιουργεί και να επιβραβεύει τη δική της ολιγαρχία. Ένα σύστημα λειτουργικής φεουδαρχίας, ενδεδυμένο με το επίσημο ένδυμα των δημοκρατικών διαδικασιών -αυτή είναι η επονομαζόμενη «ανελεύθερη δημοκρατία» του Orban.
Οι εκλογές του Απριλίου 2018 έθεσαν σε πλήρη ισχύ την προπαγανδιστική μηχανή του Orban. Η διπλή επικέντρωση στους μετανάστες και στον υποτιθέμενο μυστικό ευεργέτη τους έστειλε ένα ξεκάθαρο μήνυμα: εκατομμύρια εγκληματίες μετανάστες είναι έτοιμοι να επιτεθούν, να βιάσουν και να αρπάξουν τις γυναίκες μας, να συντρίψουν τη Χριστιανοσύνη και να φέρουν στη θέση της το Ισλάμ, να καταστρέψουν τον τρόπο ζωής μας, ακόμα και την κουζίνα μας -με τη βοήθεια και την ενθάρρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με τη χειραγώγηση του σκοτεινού άρχοντα του φιλελευθερισμού, του George Soros αυτοπροσώπως.
Και οι εκλογές απέδωσαν ακριβώς αυτό που απαιτεί η «ανελεύθερη δημοκρατία». Ήταν περισσότερες οι ψήφοι κατά του κυβερνώντος συνασπισμού απ’ όσες υπέρ του, όμως η απρόσωπη, ασαφής μαζική κοινωνία και ο κατακερματισμένος πολιτικός χώρος της αντιπολίτευσης δεν αποτέλεσαν κάποιο ουσιαστικό εμπόδιο στο στοχοποιημένο μίσος των λαϊκιστών της Ουγγαρίας.
Ίσως η αντιπολίτευση μπορέσει να ανακάμψει από την ήττα της και να αρχίσει να οργανώνεται και πάλι, όμως αυτό ίσως εξαρτάται από τη μεγαλύτερη ιστορική δύναμη όλων: την τύχη. Μέχρι τότε, η θέση του Orban και η πλειοψηφία του κόμματός του του δίνουν λευκή επιταγή να συνεχίσει να αναδιαμορφώνει το σύνταγμα της Ουγγαρίας κατ’ εικόνα του.
*Η Agnes Heller είναι Ουγγαρέζα φιλόσοφος, βασικό μέλος του Φόρουμ Φιλοσοφίας της Σχολής της Βουδαπέστης στη δεκαετία του 1960. Αργότερα δίδαξε πολιτική θεωρία για 25 χρόνια στη Νέα Σχολή Κοινωνικών Ερευνών. Σήμερα ζει, γράφει και δίνει διαλέξεις στη Βουδαπέστη.