Kαθώς το αντιμεταναστευτικό κλίμα σαρώνει την υφήλιο, η εμπλοκή μεταναστών στις δημοκρατικές διαδικασίες των χωρών υποδοχής, μπορεί να είναι το κλειδί για την αντιμετώπιση της καχυποψίας και των διαιρέσεων.
Ενώ το μεγαλύτερο μέρος του δημόσιου διαλόγου σχετικά με τη μετανάστευση εστιάζει σε θέματα άμεσης προτεραιότητας, όπως η ανθρωπιστική βοήθεια, οι κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις και οι επιπτώσεις στην ασφάλεια μιας χώρας που δέχεται χιλιάδες ανθρώπους, η συμμετοχή των μεταναστών στην πολιτική και στα κοινά, αν και συχνά παραβλέπεται, μπορεί μακροπρόθεσμα να αποτελέσει εξίσου σημαντικό ζήτημα.
Οι μετανάστες θεωρούνται συχνά παθητικοί αποδέκτες βοήθειας ή θύματα των προβλημάτων που έχουν ενσκήψει στις χώρες καταγωγής τους. Όταν πρόκειται για μετανάστες, μιλάμε γι’ αυτούς, αλλά δεν μιλάμε συχνά με αυτούς. Και πολύ σπάνια θυμόμαστε ότι οι μετανάστες μπορούν να έχουν διπλή πολιτική ιδιότητα: παραμένουν πολίτες της χώρας από την οποία κατάγονται, αλλά είναι μέλη και της κοινωνίας στη χώρα που τους υποδέχεται.
Την περασμένη διετία, ο οργανισμός για τον οποίο εργάζομαι, ο International IDEA, πήρε συνεντεύξεις από 628 πρόσφυγες από τη Συρία, το Αφγανιστάν, το Νότιο Σουδάν, τη Σομαλία και τη Λαϊκή Δημοκρατία του Κογκό. Ανακαλύψαμε ότι όσο πιο ανοιχτή σε όλους ήταν, από πολιτική άποψη, μια χώρα υποδοχής τόσο περισσότερα έκανε για να προστατεύσει τα θεμελιώδη δικαιώματα των μεταναστών.
Υπάρχουν πέντε κύριοι λόγοι για τους οποίους η συμμετοχή των μεταναστών στην πολιτική, πέρα από την απλή συνθήκη του να ψηφίζουν ή να έχουν δικαιώματα ψήφου, έχει σημασία.
Πρώτον, η συμμετοχή εξασφαλίζει την ίση αντιπροσώπευση στην κυβέρνηση της χώρας υποδοχής. Οι μετανάστες πρέπει να υπακούν στους νόμους. Πρέπει να πληρώνουν φόρους. Συνεισφέρουν στην κοινωνία. Όμως, ίσες υποχρεώσεις συνεπάγονται και ίσα δικαιώματα. Ακόμη, αν οι μετανάστες δεν επιτρέπεται να έχουν ή να ασκούν οποιουδήποτε είδους πολιτικά δικαιώματα, υπάρχει μεγάλος κίνδυνος τα συμφέροντά τους να μην αντιπροσωπεύονται από τις τοπικές και εθνικές πολιτικές. Οι πολιτικοί και τα κόμματα ασχολούνται κατά βάση με τις ανάγκες των ψηφοφόρων τους. Αν θεωρηθεί ότι και οι μετανάστες συμπεριλαμβάνονται σ’ αυτούς, οι φωνές τους τουλάχιστον θα ακούγονται.
Δύο κορίτσια κάνουν κούνια σε πάρκο δίπλα στο συγκρότημα του Mjolnerparken, ένα συγκρότημα κατοικιών στην Κοπεγχάγη, που βρίσκεται στη «λίστα των γκέτο» της δανέζικης κυβέρνησης. Η πλειονότητα των κατοίκων του συγκροτήματος είναι μετανάστες, κάτι το οποίο μπορεί να γεννά αισθήματα κοινωνικού στιγματισμού και απομόνωσης.
Η πολιτική συμμετοχή δεν πρέπει να θεωρείται ανταμοιβή για την ένταξη ενός μετανάστη στη χώρα υποδοχής, αλλά μέρος αυτής της πορείας ένταξης. Η ψήφος και η συμμετοχή στην πολιτική ζωή βοηθά στην εκπαίδευση των μεταναστών αναφορικά με τα πολιτικά τους δικαιώματα και τους εισάγει σε ένα πολιτικό σύστημα που ίσως είναι πολύ διαφορετικό από εκείνο που ήξεραν. Όταν επιτρέπεται στους μετανάστες να συμμετέχουν και να έχουν την αίσθηση του ανήκειν, η δημοκρατία της οποίας πλέον είναι μέρος, μόνο καλύτερη θα γίνει.
Πρέπει επίσης να λάβουμε υπόψη αυτό που αποτελεί μόνιμη λύση στην ενσωμάτωση των προσφύγων. Σε περιπτώσεις μακροχρόνιων συγκρούσεων, όταν υπάρχουν λίγες ή και καθόλου πιθανότητες για επαναπατρισμό ή επανεγκατάσταση στις χώρες καταγωγής των μεταναστών, η απόδοση υπηκοότητας στη χώρα υποδοχής πρέπει να είναι προτεραιότητα.
Τελικά, το να είναι μια χώρα ανοικτή από πολιτική άποψη προς τους μετανάστες μπορεί να αποτρέψει την περιθωριοποίηση και να περιορίσει τις περιπτώσεις διακρίσεων και αφαίρεσης δικαιωμάτων εις βάρος ενός ολόκληρου τμήματος του πληθυσμού.
Πρακτικά, μια βασική προϋπόθεση για να έχει κάποιος πολιτικά δικαιώματα στις περισσότερες χώρες είναι η ιθαγένεια. Από τις σχετικές έρευνές μας προκύπτει ότι περίπου τα μισά ευρωπαϊκά κράτη έχουν διαδικασίες-εξπρές για την πολιτογράφηση μεταναστών ειδικών κατηγοριών, όπως οι πρόσφυγες.
Εκτός Ευρώπης βρήκαμε περιπτώσεις όπου ο δρόμος προς την πολιτογράφηση δεν είναι ξεκάθαρος -τέτοια είναι, λ.χ., η περίπτωση του Λιβάνου. Και σε άλλες χώρες, όμως, όπου γενικά υπάρχει συγκεκριμένη και νόμιμη οδός για την πολιτογράφηση, κάποιες νομικές αμφισημίες οδηγούν συχνά σε εξαιρέσεις ορισμένων προσφύγων.
Η Σύμβαση του 1951 για το Καθεστώς των Προσφύγων αναφέρει ότι τα κράτη θα πρέπει να διευκολύνουν την αφομοίωση και την πολιτογράφηση των προσφύγων, όταν αυτό είναι δυνατόν. Το διεθνές νομικό πλαίσιο ενθαρρύνει κάτι τέτοιο, αλλά δεν προβλέπει την ύπαρξη μηχανισμών που θα το θεσμοποιούν και θα το επιβάλλουν.
Τώρα, το δικαίωμα του εκλέγειν δεν προϋποθέτει κατ’ ανάγκην την ιθαγένεια. Παράδειγμα αποτελεί η Σουηδία, όπου κάθε μετανάστης με άδεια παραμονής επιτρέπεται να ψηφίσει στις τοπικές και δημοτικές εκλογές, εφόσον έχει συμπληρώσει τρία συνεχόμενα χρόνια διαμονής στη χώρα.
Ωστόσο, στις περισσότερες χώρες το δικαίωμα ψήφου αφορά μόνο τους πολίτες τους και, σε ορισμένες περιπτώσεις, μια πολύ συγκεκριμένη κατηγορία ανθρώπων που δεν έχουν υπηκοότητα. Για παράδειγμα, τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης επιτρέπουν σε πολίτες άλλων κρατών-μελών που ζουν στο έδαφός τους την ψήφο σε τοπικές εκλογές.
Ακόμα, όμως, και οι μετανάστες που έχουν δικαίωμα ψήφου, εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν άλλα προβλήματα. Συχνά έχουν ελλιπή πληροφόρηση ή δεν καταλαβαίνουν πώς λειτουργεί το πολιτικό σύστημα της χώρας υποδοχής τους. Μπορεί να νιώθουν περιθωριοποιημένοι, να έχουν αρνητική εντύπωση για την πολιτική βάσει των εμπειριών τους στη χώρα καταγωγής τους, να μην έχουν επίγνωση της σημασίας της συμμετοχής ή απλώς να νιώθουν ότι υποεκπροσωπούνται. Το εμπόδιο της γλώσσας μπορεί επίσης να κάνει δύσκολη για τους μετανάστες την αποτελεσματική άσκηση οποιουδήποτε πολιτικού δικαιώματός τους σε μια νέα χώρα.
Ενας Σομαλός πρόσφυγας στη Στοκχόλμη, για παράδειγμα, είπε κατά τη διάρκεια μιας από τις συνεντεύξεις που πήραμε: «Είναι πολύ σημαντικό να μάθει κάποιος πώς λειτουργεί το δημοκρατικό σύστημα. Πολλοί άνθρωποι, όπως εγώ, δεν αντιλαμβάνονται την έννοια της δημοκρατίας. Δεν υπάρχει εκλογικό σύστημα στη χώρα μου. Και, καθώς οι πρόσφυγες δεν ξέρουν σουηδικά, είναι πολύ δύσκολο να ενσωματωθούν».
Ακόμη και στην περίπτωση που το εκλογικό δικαίωμα δεν συζητείται, η συμμετοχή σε άλλες πολιτικές διαδικασίες μπορεί να είναι πολύτιμη τόσο για τη χώρα υποδοχής όσο και για τους ίδιους τους μετανάστες. Συμμετέχοντας στην κοινωνία των πολιτών οι μετανάστες μπορούν να δώσουν πληροφορίες για την κατάσταση στη χώρα καταγωγής τους και να συνηγορήσουν ώστε να αλλάξει.
Στο μεταξύ, αυτή η μάχη για έναν κοινό σκοπό μπορεί να τους κάνει να νιώθουν πιο πολύ σαν σημαντικά μέλη της κοινωνίας στη χώρα υποδοχής. Με τον ίδιο τρόπο, τα social media και η τεχνολογία μπορούν να βοηθήσουν τους πρόσφυγες να εξαλείψουν τα εμπόδια ανάμεσα στους ίδιους και στους νέους τους γείτονες.
Για να το θέσουμε απλά, διασφαλίζοντας ότι οι μετανάστες έχουν πολιτικά δικαιώματα και μια ξεκάθαρη πορεία προς την πολιτογράφηση, μια χώρα μπορεί να βελτιώσει την ποιότητα της δημοκρατίας της. Όπως είπε ένας Αφγανός πρόσφυγας στη Μ. Βρετανία, σε συνέντευξη που μας έδωσε, «Αν δεν μπορείς να ψηφίσεις, δεν μπορείς να έχεις λόγο για τα θέματα που επηρεάζουν άμεσα τη ζωή σου και τώρα και στο μέλλον».
*Η Lina Antara είναι Υπεύθυνη προγράμματος στο International Institute for Democracy and Electoral Assistance (γνωστό ως International IDEA), το οποίο εδρεύει στη Στοκχόλμη. (Προσαρμογή ομιλίας στο Athens Democracy Forum, στις 17/9/2018)