Kοιτάζοντας τις προάλλες την Ακρόπολη από μια αθηναϊκή ταράτσα, θυμήθηκα τα λόγια του Samuel Becket: «Πάντα προσπάθεια. Πάντα αποτυχία. Δεν πειράζει. Προσπάθησε ξανά. Απότυχε ξανά. Απότυχε καλύτερα».
Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, προνόμιο των ανδρών, που απείχε πολύ από το να ανήκει σε όλους, σε βάθος χρόνου απέτυχε. Η θέα αυτού του λευκού φρουρίου στην αθηναϊκή αυγή εξακολουθεί να υπενθυμίζει την προσπάθεια των ανθρώπων για ένα πολιτικό σύστημα που επιτρέπει στους πολίτες να ασκούν την εξουσία μέσω της ψήφου τους: «κυβέρνηση του λαού, από τον λαό, για τον λαό», όπως το έθεσε ο Λίνκολν.
Προσπάθησε ξανά. Απότυχε ξανά. Απότυχε καλύτερα.
Είναι σημαντικό να θέτουμε τις τρέχουσες περιπέτειες της δημοκρατίας στις σωστές τους διαστάσεις. Στην καλύτερη μορφή της, η δημοκρατία είναι μια κουλτούρα που ενθαρρύνει τους ελεύθερους πολίτες να συμμετέχουν στη διαμόρφωση της μοίρας τους. Στη χειρότερη, είναι μια κοροϊδία στην οποία οι κοινωνικοί δεσμοί διαβρώνονται, η εξουσία συγκεντρώνεται στους λίγους, η προσωπική ανάδειξη γίνεται ο κανόνας, ενώ η ανεκτικότητα και η αυτοσυγκράτηση χάνονται στο κύμα του αλαλάζοντος όχλου. Τότε η ίδια η λέξη γίνεται ψέμα, μια μεταμφίεση για απόλυτους μονάρχες σαν τον Vladimir Putin.
Ο Παρθενώνας μάς προτρέπει να εμμείνουμε στην ιερότητα της αλήθειας.
Στο Athens Democracy Forum που διοργανώθηκε από τους «New York Times», άκουσα τον τότε Έλληνα υπουργό Εξωτερικών, Νίκο Κοτζιά, να αναφέρεται στον «μη δημοκρατικό φιλελευθερισμό» ως τον καταλύτη του σημερινού κύματος «ανελεύθερης δημοκρατίας» σε χώρες όπως η Πολωνία και η Ουγγαρία. Ο ψηφοφόρος είναι σοφός. Τα τελευταία αυτά χρόνια οι ψηφοφόροι μάς έλεγαν κάτι για την αποτυχία. Το να αγνοήσεις εκείνες τις αποτυχίες -περιλαμβανομένης της ατιμωρησίας, της αλαζονείας, της ανισότητας και της απομόνωσης- είναι σαν να προσκαλείς την καταστροφή να έλθει.
Ο λαός σκέφτεται διαφορετικά. Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία παρέχει τα μέσα για μεσολάβηση στις διαφορές χάρη του γενικότερου καλού. Εξαρτάται από την αναγνώριση των διαφορετικών απόψεων και όχι από το ποδοπάτημά τους.
Το «η δημοκρατία κινδυνεύει» έχει γίνει καραμέλα. Ας μην ξεχνάμε ότι η Ελλάδα και η Νότια Αφρική που άντεξαν στην κρίση, όπως και η Μαλαισία με την Ινδονησία, συνιστούν αντίθετα παραδείγματα. Η ανθρώπινη ανάγκη για ελευθερία δεν πρόκειται να πεθάνει τον 21ο αιώνα.
Ο Παρθενώνας, στην Ακρόπολη των Αθηνών.
Αλλά ναι, η δυτική δημοκρατία είναι σε αναστάτωση. Μέχρι πρόσφατα συσσώρευε και δεν διαμοίραζε τον πλούτο, δείχνοντας ότι δεν είναι κάτι παραπάνω από ένα μέσο αδικίας.
Η τεχνολογία, με δύο ψυχές, όπως ο Φάουστ του Γκαίτε, άλλαξε τον κόσμο προς το καλύτερο και προς το χειρότερο. Μας αρέσει. Δεν μας αρέσει. Ακολουθούμε. Δεν ακολουθούμε. Εκπέμπουμε τις ζωές μας. Σιωπούμε. Η αδρεναλίνη εκτινάσσεται. Ακολουθεί κατάσταση άγχους. Η σύγχρονη ζωή παγκοσμίως είναι ένα αδιάκοπο πείραμα άμεσης δημοκρατίας. Είμαστε διαδικτυωμένοι. Το Facebook έχει περισσότερους από 2,2 δισεκατομμύρια ενεργούς χρήστες μηνιαίως. Άρα, χρειαζόμαστε όντως μιας αντιπροσωπευτική δημοκρατία; Δεν είναι απλώς ένας τρόπος για τους πλούσιους «μυημένους» σε όλο τον κόσμο να ελέγχουν τις ζωές μας;
Παλιοί τρόποι σκέψης δεν μπορούν να μας βοηθήσουν να απαντήσουμε στην ερώτηση. Στο συνέδριο, η Carolina Wigura, μια Πολωνή κοινωνιολόγος, απαίτησε μια νέα «αισιοδοξία της θέλησης». Προέτρεψε τους φιλελεύθερους να είναι περισσότερο πρόθυμοι να απευθύνουν προσκλήσεις σε κόσμο, να είναι περισσότερο πατριώτες, να σκέφτονται χωρίς ανελαστικές ιδέες τι είναι αυτό που λειτουργεί σωστά σε μια μοντέρνα οικονομία. Οι φιλελεύθεροι, υποστήριξε, έχουν γίνει βαρετοί.
Ο Yascha Mounk, λέκτορας για θέματα διακυβέρνησης στο πανεπιστήμιο του Harvard, ανέφερε ότι οι αντιδημοκρατικές φωτιές που μαίνονται δεν θα πρέπει να υποτιμηθούν. Κάθε πολιτική πράξη, είπε, είναι ένα ποτήρι νερό που μπορεί να βοηθήσει να σβήσουν οι φλόγες.
Κάτι που με φέρνει στον Πρόεδρο των ΗΠΑ, Donald Trump, το φλογοβόλο που γίνεται πρωτοσέλιδο ακόμη και όταν σιωπά. Κυκλοφορεί ένα αστείο: Όταν ο Putin και ο Trump συναντήθηκαν στο Ελσίνκι, έδωσαν τα χέρια. «Είμαι ο Vladimir Putin, πρόεδρος της Ρωσίας», είπε ο Putin.
«Είμαι ο Donald J. Trump, πρόεδρος των ΗΠΑ», είπε ο Trump.
«Α!», είπε ο Putin. «Το “J” από πού βγαίνει;»
«Από το “Jenius!”», είπε ο Trump.
Αυτή εδώ είναι η Εποχή της Ιδιοφυΐας.
Η Ιδιοφυΐα έχει λίγο χρόνο για να ασχοληθεί με τον δημοκρατικό έλεγχο και την αμεροληψία. Οι «New York Times» είναι «fake news». Η Ιδιοφυΐα αψηφά την αρχιτεκτονική της μεταπολεμικής σταθερότητας που εγγυήθηκε η αμερικανική ισχύς. «Πρώτα η Αμερική», διακηρύσσει. Πιστεύει στη «θέληση των ανθρώπων» -μια επικίνδυνη φράση, όπως σημείωσε η Βρετανίδα φιλόσοφος Angie Hobbs.
Αν ο Trump είναι φασίστας, ο Μαρξ είχε δίκιο: Η ιστορία επαναλαμβάνεται, πρώτα σαν τραγωδία και έπειτα σαν φάρσα. Αναρωτιέμαι.
Οπωσδήποτε είναι εύκολο να χάσεις τους τρόπους σου απέναντι σε αυτόν τον χείμαρρο ψεμάτων. Είναι εύκολο να ανασηκώσεις τους ώμους. Τα πιο άσχημα κεφάλαια της ιστορίας είναι λερωμένα από παθητικούς παρατηρητές.
Άρα, γιατί ανησυχώ; Για την αλήθεια, πάνω απ’ όλα, παρακαλώ προστατεύστε την. Για την υπεροψία, όπως για παράδειγμα αυτή που υπάρχει στην υπερβολική χρήση της λέξης λαϊκισμός, μια λέξη φορτωμένη απέχθεια. Ανησυχώ για τον ατομισμό, την απομείωση των ανθρώπινων όντων σε προεκτάσεις των συσκευών τους. Ανησυχώ για την ύπουλη φύση της ηθικής εξαχρείωσης του Trump. Ανησυχώ για την αξία του λόγου της Αμερικής, τη συγκολλητική ουσία των συμμαχιών που στήριξαν τον ελεύθερο κόσμο.
Εξακολουθώ να είμαι αισιόδοξος. Η δημοκρατία είναι πεισματάρα. Ανυψώνει το βλέμμα μας προς τα πάνω. Είναι το σύστημα που σέβεται καλύτερα την ακλόνητη ανθρώπινη επιθυμία για ελευθερία. Η Αθήνα μάς το θυμίζει αυτό. Η Αμερική μάς το θυμίζει αυτό. Αποτυγχάνει. Αγωνίζεται για να αποτύχει καλύτερα.
Ίσως ξέρετε την ιστορία του γέρου, που τα παιδιά του βρέθηκαν γύρω από το νεκρικό του κρεβάτι.
«Πατέρα», είπαν. «Φοβόμασταν να σε ρωτήσουμε, αλλά ίσως έχει έρθει η ώρα. Θέλεις να ταφείς ή να αποτεφρωθείς;»
«Α, δεν ξέρω. Κάντε μου έκπληξη!».
*Ο Roger Cohen είναι διεθνής ανταποκριτής και συντάκτης των «New York Times» από το 1990 - αρθρογράφος τους από το 2009.