Η μεταπολεμική ανάπτυξη βασίστηκε σε ένα κοινωνικό συμβόλαιο που υποσχόταν ευημερία σε ένα συνεχώς αυξανόμενο αριθμό ανθρώπων. Η μεσαία τάξη ήταν συνώνυμη της καλής ζωής, της δυνατότητας όλων να ζήσουν άνετα, να καταναλώσουν. Όμως, η κρίση του 2008 αποκάλυψε αυτό που οι πολιτικοί και οι κοινωνίες του δυτικού κόσμου προσπαθούσαν να μη δουν: το μεταπολεμικό κοινωνικό συμβόλαιο της συνεχούς ανόδου του βιοτικού επιπέδου δεν ίσχυε, καθώς η παγκοσμιοποίηση όξυνε τις ανισότητες σε ασύλληπτο βαθμό και η άνοδος της Κίνας σήμαινε ότι η μεσαία τάξη αναπτυσσόταν στην Ασία, ενώ παρέμενε στάσιμη ή συρρικνωνόταν στη Δύση.
Η πανδημία ήρθε σε μια στιγμή που ο δυτικός κόσμος -φυσικά και η Ελλάδα, μάλιστα μετά από μακρά παραμονή της σε προγράμματα λιτότητας- προσπαθούσε να αποκτήσει μια αίσθηση, ή ψευδαίσθηση, κανονικότητας. Το παρατεταμένο lockdown πλήττει αυτούς που αποτελούν τον κορμό των μεσαίων στρωμάτων: μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις στο εμπόριο και ό,τι έχει απομείνει στη μεταποίηση, τον τουρισμό, ελεύθερους επαγγελματίες, αλλά και πολιτιστικές και αθλητικές δραστηριότητες, που χαρακτηρίζουν τον αστικό πολιτισμό της μεταβιομηχανικής εποχής. Οι έκτακτες χρηματοδοτήσεις αντιμετωπίζουν προσωρινά το πρόβλημα, αλλά η απώλεια δεύτερης θερινής περιόδου ή η είσοδος σε μια τρίτη χειμερινή περίοδο αν ο εμβολιασμός εξελιχθεί αργά, θα σημάνει μια κοινωνική και πολιτική κρίση μεγάλης κλίμακας.
Η πολιτική των μεσαίων τάξεων είχε πάντα μια οικονομική διάσταση, σήμαινε υλικές παροχές, αλλά και συμβολικές, που εμπεριείχαν διαχείριση συμβόλων σχετικά με το status. Ήταν επίσης διαχείριση προσδοκιών για κοινωνική άνοδο, για καλύτερες μέρες. Οι διαψεύσεις που εμπεριείχαν οι κρίσεις της δεκαετίας του 1930 και του 2008 οδήγησαν στην ανάδυση αντισυστημικών κινημάτων με ροπή στον αυταρχισμό ή και τον ολοκληρωτισμό.
Είναι ικανές οι υπάρχουσες δυνάμεις να αντεπεξέλθουν στην πίεση αυτή; Αυτή είναι η πρόκληση στην Αμερική, στη νέα περίοδο που διανοίγεται, και στην Ευρώπη. Η οικονομική κρίση τείνει να μετατραπεί σε κρίση της δημοκρατίας. Η προοπτική στις Ηνωμένες Πολιτείες είναι αδιευκρίνιστη. Η διοίκηση Biden επιδιώκει και έχει τη δυνατότητα να προωθήσει την ανάπτυξη βασιζόμενη σε πράσινες τεχνολογίες και υποδομές. Ο χρήσιμος πολιτικά χρόνος είναι δύο ως τρία χρόνια. Ταυτόχρονα, η Ουάσιγκτον θα επιδιώξει επίσης να οικοδομήσει και πάλι μια λειτουργική σχέση με την Ευρωπαϊκή Ένωση, αναγκαίο σύμμαχο όσο ποτέ με δεδομένη την άνοδο της Κίνας στο παγκόσμιο σύστημα.
Μια μοναχική σημαία της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε διαδήλωση φιλοευρωπαϊστών στο Τορίνο της Ιταλίας το 2020. Καθώς η Ε.Ε. χαρακτηρίζεται από έλλειψη συνοχής και οι προοπτικές στις ΗΠΑ είναι ακόμα αδιευκρίνιστες, η ευημερία του δυτικού κόσμου όπως τον γνωρίζουμε μέχρι σήμερα δεν είναι καθόλου αυτονόητη. MikeDotta / Shutterstock
Η σύναψη της εμπορικής συμφωνίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τη Βρετανία σήμανε τον τερματισμό της εκκρεμότητας που προκάλεσε το δημοψήφισμα του 2016. Το ελεύθερο εμπόριο θα συνεχιστεί, δεν σημειώνεται επιστροφή σε έναν ανεπιθύμητο προστατευτισμό, αλλά η Βρετανία αποχώρησε από την ενιαία αγορά, είναι πια μια τρίτη χώρα. Στην υπόθεση του Brexit αναμετρήθηκαν δύο αντικρουόμενες αντιλήψεις: των Βρετανών ευρωσκεπτικιστών, που θεωρούν ότι το έθνος-κράτος παραμένει η βασική μονάδα στο παγκόσμιο σύστημα, και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που υποστηρίζει ότι η λογική των τεχνολογικών εξελίξεων και των εμπορικών συναλλαγών, καθώς και τα γεωπολιτικά δεδομένα, δηλαδή η κυριαρχία της παλαιάς και της ερχόμενης υπερδύναμης, της Αμερικής και της Κίνας, επιβάλλουν την υπερεθνική ολοκλήρωση.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση δοκιμάζεται από έλλειψη συνοχής και ενδεχομένως αντανακλαστικών. Ο σχηματισμός της κυβέρνησης Draghi στην Ιταλία μπορεί να σημαίνει σταθεροποίηση και αναπτυξιακή προοπτική, αλλά τα κόμματα, οι αναγκαίοι φορείς πολιτικής στις δημοκρατίες, είναι πιο αδύναμα από ποτέ. Οι προεδρικές εκλογές στη Γαλλία την άνοιξη του 2022 είναι επίσης σημαντικές.
Η προεδρία Macron ήταν κατ’ ανάγκην αντιφατική: Η υπόσχεση ήταν καινοτομική, προωθούσε μεταρρυθμίσεις προς όφελος της αγοράς, αλλά προκάλεσε κοινωνική ένταση, σύμπτωμά της τα «κίτρινα γιλέκα». Η συνέχεια ήταν συντηρητική και επιβαρύνθηκε από την επανεμφάνιση του ισλαμικού φονταμενταλισμού. Ο Macron στηρίζεται υπερβολικά στη συντηρητική μερίδα της γαλλικής πολιτικής χωρίς να ανήκει σε αυτήν, είναι άγνωστο πόσο παραμένει πειστικός προς τα δεξιά, ενώ αποξενώνει την αριστερά που πρέπει να κινητοποιήσει εν όψει της αναμέτρησης με τη Le Pen. Η πολιτική είναι υπερβολικά ρευστή γιατί έχουν λείψει τα ισχυρά μαζικά κόμματα και οι ιδεολογίες.
Θα υπάρξει μια μεταρρυθμιστική πολιτική, διακριτή από τον κομφορμισμό και τον λαϊκισμό της άρνησης; Μια πλατφόρμα που θα κινητοποιούσε προς έναν αναπτυξιακό στόχο που θα έθετε και πολιτισμικούς και αξιακούς σκοπούς, όπως η αλληλεγγύη και δημόσια αγαθά και το fair play; Ο δυτικός κόσμος δεν είναι καταδικασμένος σε παρακμή. Διαθέτει σημαντικούς υλικούς και ανθρώπινους πόρους. Ο 21ος αιώνας, όμως, είναι εποχή αβεβαιότητας, η πρωτοκαθεδρία δεν ανήκει αξιωματικά στη Δύση, η ευημερία δεν είναι αυτονόητη.
*Ο Σωτήρης Ριζάς είναι Διευθυντής Ερευνών στο Κέντρο Έρευνας Ιστορίας Νεότερου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών. Συγγραφέας των βιβλίων «The Rise of the Left in Southern Europe», «The End of Middle Class Politics?», «Realism and Human Rights in United States Policy toward Greece, Turkey, and Cyprus»