Αρκετοί σχολιαστές έχουν υποστηρίξει ότι η ρίζα της χρηματοοικονομικής κρίσης έχει να κάνει με την ηθική. Ως εκ τούτου, η αρετή θα πρέπει να επιστρέψει στις αγορές. Αν και μία ενάρετη συμπεριφορά μπορεί να έχει καλά αποτελέσματα, η επικέντρωση μόνο στην ηθική δεν πρόκειται να μας προσφέρει τη λύση στο πρόβλημα που δημιουργήθηκε από το πρόσφατο κραχ.

Ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Β΄ -σαφώς, δεν ήταν γνωστός για τις γνώσεις του στη λειτουργία των αγορών- έγραψε κάποτε ότι είναι τόσο προς το προσωπικό συμφέρον όσο και προς το συμφέρον της κοινότητας να ζούμε με αρμονία. Στη Βρετανία, ο κ. Frank Field, ανεξάρτητος βουλευτής, ο οποίος έχει συνταχθεί με το εργατικό κόμμα, υποστήριξε το ίδιο σε ό,τι αφορά το σύστημα κοινωνικής μέριμνας. Τα μαθήματα και από τις δύο προτάσεις είναι συναφή.

Κυβερνήσεις και αρχές ελέγχου δεν ακολούθησαν τον σωστό δρόμο, με αποτέλεσμα τα συμφέροντα του προσωπικού "ταμείου" να μη βρίσκονται σε αρμονία με το κοινωνικό συμφέρον, και ως εκ τούτου ακολούθησε η καταστροφή.

Σχεδόν σε όλες τις καταστροφές των αγορών προηγήθηκε μία έκρηξη νομισματικής πολιτικής. Η τρέχουσα δεν αποτελεί εξαίρεση. Όταν οι κεντρικές τράπεζες διατήρησαν χαμηλά τα επιτόκια, τα πιστωτικά spreads πιέστηκαν, η οικονομική δραστηριότητα και οι τιμές "άνθησαν δυσανάλογα" και το υψηλό και κακό ρίσκο άρχισε να μοιάζει με δικαιολογημένο και "ενάρετο" ρίσκο. Όμως, είτε έχεις μία πυξίδα ηθικής είτε όχι, πολύ δύσκολα κατορθώνεις να ξεχωρίσεις το κακό από το καλό ρίσκο.

Επίσης, όταν οι κυβερνήσεις αποφάσισαν ότι ορισμένες τράπεζες είναι πολύ σημαντικές για να αφεθούν στην τύχη τους, εκείνες -όπως συνέβη στις ΗΠΑ- διογκώθηκαν ακόμη περισσότερο. Οι άνθρωποι σε αυτές ωθήθηκαν να αναλάβουν ρίσκο και οι πάροχοι χρηματοδότησης -ειδικά χρέους- έχασαν την ικανότητά τους να παρατηρούν τον κίνδυνο και ως εκ τούτου να είναι συνετοί. Οι κυβερνήσεις, στο μέλλον, θα πρέπει να διαμορφώνουν περισσότερο αξιόπιστη πολιτική διασώσεων.

Το φορολογικό σύστημα και το σύστημα ελέγχου ενθάρρυναν το σύστημα που καθιστούσε τις τράπεζες όλο και πιο περίπλοκους οργανισμούς. Σχεδόν σε όλες τις ανεπτυγμένες κοινωνίες η φορολόγηση των αγορών είναι χαλαρή και οι απαιτήσεις κεφαλαιακής επάρκειας μπορούν να διαγραφούν καθώς υπάρχουν συναλλαγές που δεν καταγράφονται στους ισολογισμούς. Εάν κάποιες επενδύσεις ήταν τόσο τοξικές, γιατί υπήρξε στήριξή τους;

Υπάρχει η άποψη ότι, εάν οι άνθρωποι είχαν μία διαφορετική ηθική θεώρηση, τότε και η αντίδρασή τους θα ήταν διαφορετική, τουλάχιστον απέναντι στις τράπεζες. Όμως, αυτό δεν φαίνεται να ισχύει. Κυβερνήσεις και αρχές ελέγχου δημιούργησαν τις συνθήκες ώστε οι τράπεζες να καταστούν περισσότερο ριψοκίνδυνες: άλλωστε η συντηρητική στάση ποτέ δεν επιβραβεύθηκε. Παρ' όλα αυτά, πολύ δύσκολα μπορεί να διακρίνει κάποιος το ηθικό από το ανήθικο. Για παράδειγμα, εάν τα πιστωτικά spreads είναι πιεσμένα, είναι ηθικό ή ανήθικο να δανείζεις σε κάποιον με όχι και τόσο καλό πιστωτικό μητρώο; Είναι ηθικό ή ανήθικο να αρνηθείς αυτό το δάνειο και να τον αποτρέψεις από το να "ανοίξει" μια επιχείρηση; Δεν υπάρχει απάντηση σε αυτό το ερώτημα.

Οι αντιδράσεις των χρηματιστών στα σινιάλα των αγορών είναι αυτές που δημιουργούν τον πλούτο. Πιθανώς μία ηθική συμπεριφορά να δημιουργούσε περισσότερο σταθερές και αποτελεσματικές αγορές. Όμως, το πρόβλημα είναι ότι η κρατική παρέμβαση -και μάλιστα στο ύψος που έχει φτάσει- δεν μας αφήνει να καταλάβουμε ποιες είναι οι συμπεριφορές που δημιουργούν πλούτο και ποιες εκείνες που "φουσκώνουν" τις αγορές και προκαλούν προβλήματα.

Η μία άποψη υποστηρίζει ότι η επιστροφή στην παλιά ηθική θα ενισχύσει τις αγορές. Η άλλη υποστηρίζει ότι μία απόλυτα ελεύθερη οικονομία είναι αυτή που δίνει ευκαιρίες και στηρίζει την αρετή αλλά και την ικανότητα. Είναι πολλά τα προς εξέταση παραδείγματα από τη βικτωριανή εποχή έως τη δεκαετία του ’70. Υπήρξαν περίοδοι όπου οι αγορές ήταν αυτοελεγχόμενες και στηρίζονταν στην εμπιστοσύνη και σε πολύ απλούς κανόνες, έως ότου άλλαξε η μορφή της εποπτείας το 1986. Οι εταιρίες ασφαλειών ζωής συναγωνίζονταν ποια είναι πιο συντηρητική, έως ότου έφτασε η μεταρρύθμιση Policyholders’ Protection Act και άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο δρούσαν. Πριν υπάρξουν κρατικές ενισχύσεις και εγγυήσεις, το να είσαι συντηρητικός στις επιλογές σου ήταν το σημείο-κλειδί για τις αγορές και τις επιχειρήσεις, συμπεριλαμβανομένων και των τραπεζών.

Η επιστροφή στις ηθικές αρχές είναι καλή, αλλά δεν πρόκειται να φέρει κανένα αποτέλεσμα εάν το προσωπικό συμφέρον δεν συνταχθεί με το κοινωνικό. Συνήθως, η ελεύθερη αγορά δημιουργεί αυτή την ευκαιρία.

*Ο κ. Philip Booth είναι διευθυντής σύνταξης στο "Institute of Economic Affairs".

** Το συγκεκριμένο άρθρο δημοσιεύθηκε στους "Financial Times" στις 12 Νοεμβρίου 2009.