Ο καπιταλισμός χάνει τα ηθικά του ερείσματα. Από τότε που ξέσπασε η χρηματοπιστωτική κρίση οι θεραπείες επικεντρώνονται στα κεφάλαια, στο μετοχικό κεφάλαιο και στη δομή. Είναι, πράγματι, απαραίτητες θεραπείες. Όμως, ακόμη πιο σημαντικό είναι να αντιμετωπίσουμε το έλλειμμα ηθικής και ανθρώπινου πνεύματος, που ήταν και η πραγματική αιτία της κρίσης.

Είμαστε καταδικασμένοι να επαναλάβουμε τα σφάλματά μας, εάν δεν αποκαταστήσουμε την ορθή ηθική στην οικονομική συμπεριφορά.

Τα τελευταία χρόνια το χρηματοπιστωτικό σύστημα ξέχασε ή παράβλεψε ότι είναι ο υπηρέτης και όχι ο αφέντης. Η ηθική των καιρών μας ήταν να αφήσουμε την αγορά να αποφασίσει. Καταντήσαμε να ορίζει την ταυτότητά μας η αγορά και χάσαμε επαφή με τον πραγματικό στόχο: η αγορά να μας βοηθήσει να εκπληρώσουμε την ευθύνη να υπηρετήσουμε το ευρύ κοινωνικό σύνολο. Οι τραπεζίτες δημιούργησαν πίστωση από το τίποτα, αλλά απεμπόλησαν τις ευθύνες του δημιουργού.

Ωστόσο, πιστεύω με πάθος ότι ο καπιταλισμός είναι ο καλύτερος τρόπος που γνωρίζουμε για να βελτιώσουμε το βιοτικό επίπεδο του ανθρώπου. Ακριβώς γι' αυτόν τον λόγο η δημιουργία πλούτου είναι ευθύνη και, όπως έχει τονίσει ο κ. George Osborne, τομεάρχης Οικονομίας της βρετανικής αντιπολίτευσης, πρέπει να στηρίζουμε το επιχειρείν. Ευνοεί όλη την κοινωνία, με την προϋπόθεση ότι η επιχείρηση λειτουργεί με βάση ευρέως αποδεκτούς κανόνες και συμφωνημένες αξίες.

Ο Adam Smith είχε ανάλογη άποψη. Πέραν του ότι ήταν ο προφήτης του σκληρού ανταγωνισμού, θεωρούσε ότι η οικονομία δεν μπορεί να λειτουργήσει σωστά εάν δεν έχει ηθικές βάσεις. Δεν πίστευε πως οι άνθρωποι θα πρέπει να λειτουργούν με πλήρη αδιαφορία ο ένας για τον άλλον.

Εμείς γιατί δείχνουμε να μην το πιστεύουμε; Γιατί δείχνουμε ότι χάσαμε τον παράγοντα της ηθικής πορείας, τουλάχιστον στις επιχειρήσεις; Η θεμελιώδης απάντηση είναι ότι μας θάμπωσαν τα βραχυπρόθεσμα κέρδη από την παγκοσμιοποίηση, τυφλώνοντάς μας όσον αφορά στις μακροπρόθεσμες ευθύνες και στα πλεονεκτήματα της ενδοδιασύνδεσης. Οι αγορές απαρτίζονται από ανθρώπους και η παγκόσμια αγορά δεν είναι εξαίρεση.

Αυτοί οι άνθρωποι, η κοινωνία γενικότερα, είναι οι αόρατοι αιώνιοι εταίροι των επιχειρήσεων, όπως και των χρηματοπιστωτικών κλάδων. Η παρουσία τους είναι μομφή στην εξατομικευμένη άποψη περί του τι εστί ανθρώπινος, η οποία κυριαρχεί τα τελευταία χρόνια.

Το χρέος μας είναι να ανακαλύψουμε αυτήν την απόκλιση πορείας, να ανακαλύψουμε πάλι το ηθικό πνεύμα του καπιταλισμού, ώστε να εξυπηρετεί με τον καλύτερο τρόπο τον κόσμο. Η εποπτεία, αν και απαραίτητη, δεν είναι αρκετή. Δεν μπορεί να ανταποκριθεί στην πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ύπαρξης. Έχουμε πνευματικές επιθυμίες (θέλουμε την ευτυχία) και ηθικό πνεύμα (το ένστικτο ότι κάνοντας το καλό πράττουμε το σωστό), όπως και οικονομικές ανάγκες.

Το ηθικό πνεύμα διυλίζεται στην πιο απλή αρχή: "Μην κάνεις στους άλλους αυτό που δεν θέλεις να κάνουν οι άλλοι σε σένα". Είναι μια φράση βιβλική, που όμως ισχύει μέσα από όλες τις θρησκείες, τους πολιτισμούς και τον χρόνο. Η πρακτική δύναμή της είναι προφανής: αν οι πάροχοι ανέντιμων, ενίοτε, στεγαστικών δανείων subprime είχαν ακολουθήσει αυτόν τον χρυσό κανόνα, θα είχαμε γλιτώσει από πάρα πολλά προβλήματα.

Δυστυχώς δεν ακολούθησαν τον χρυσό κανόνα. Και υφιστάμεθα τις επιπτώσεις, αν και όλοι όσοι βρίσκονται στις χρηματοπιστωτικές αγορές γνώριζαν τον κανόνα. Η αδυναμία εφαρμογής ενός διεθνώς αναγνωρισμένου κανόνα δεν οφείλεται μόνο στην ελκυστικότητα του βραχυπρόθεσμου κέρδους, όσο προκλητικό κι αν είναι. Ένας πιο βαθύς λόγος είναι ότι δεν υπάρχει μέθοδος εφαρμογής στις καθημερινές πράξεις.

Για να μεταφραστεί μια "αρχή" σε "πράξη" χρειάζεται μια παγκόσμια άποψη. Στην ουσία, μια παγκόσμια άποψη έχει δύο συνιστώσες: μια σειρά εκτιμήσεων για τον πλανήτη και εφαρμογή αυτών τους στην πράξη. Σε μια παγκόσμια άποψη θα πρέπει να υπάρχει κάποιος να περιγράψει το τέλος του ταξιδιού: τι είδους κοινωνία θέλουμε. Πιστεύω ότι σε αυτήν την περιγραφή οι αγορές υπηρετούν τους ανθρώπους. Στη συνέχεια μπορούμε να αρχίσουμε να δρούμε με βάση το ηθικό πνεύμα του καπιταλισμού, ενημερώνοντας τις αγορές με βάση τις ηθικές και πνευματικές μας διαστάσεις.

Δεν μπορεί, φυσικά, να γίνει σε μία νύχτα. Θα πρέπει να κάνουμε τρία πρακτικά βήματα: παράδειγμα, εκπαίδευση και δέσμευση. Το παράδειγμα σημαίνει ότι οι ηγέτες πρέπει να καθορίσουν τον τόνο. Η εκπαίδευση σημαίνει να εμφυσήσουμε στους αυριανούς ηγέτες μια δυναμική επιχειρηματική κουλτούρα και να καθιερώσουμε επιτροπή ηθικής στις εταιρίες, που θα συνεργάζονται, για παράδειγμα, με τις επιτροπές αμοιβών. Η δέσμευση σημαίνει την εφαρμογή συνδέσμων με όλους τους κοινωνικούς εταίρους που αφορούν στο επιχειρείν, αύξηση στις φιλανθρωπικές προσφορές και αντιμετώπιση του περιβαλλοντικού υποβιβασμού και της φτώχειας. Με αυτούς τους τρόπους θα μπορούμε να αρχίσουμε να ξανασυνδέουμε τον καπιταλισμό με τις ηθικές του άγκυρες.


*Ο αρθρογράφος είναι πρόεδρος της Lazard International, μιας από τις κυρίαρχες επιχειρήσεις στον κόσμο των χρηματοοικονομικών συμβούλων και της διαχείρισης κεφαλαίου, που δραστηριοποιείται σε 24 χώρες του πλανήτη. Μεταξύ άλλων, είναι επίσης και πρόεδρος της Alpha International, που προωθεί τον σκοπό "Alpha", την εισαγωγή στη χριστιανική θρησκεία.


**Το συγκεκριμένο άρθρο δημοσιεύθηκε στους "Financial Times" στις 2 Νοεμβρίου 2009.