Τα μυστικά και οι παγίδες στη συμφωνία Σερβίας-Κοσόβου

Μια συμφωνία ομαλοποίησης μεταξύ του Κοσόβου και της Σερβίας, με τη μεσολάβηση της ΕΕ, σηματοδοτεί ένα βασικό πρώτο βήμα για την επίλυση της σύγκρουσης που εξακολουθεί να κοχλάζει και η οποία έχει απειλήσει να επιστρέψει τα Βαλκάνια σε εμπόλεμη κατάσταση. Αλλά εξακολουθούν να υπάρχουν σημαντικά εμπόδια για μια νομικά δεσμευτική ολοκληρωμένη συμφωνία.

Ο Σέρβος πρόεδρος Αλεξάνταρ Βούτσιτς και Κοσοβάρος πρωθυπουργός Αλμπιν Κούρτι συμφώνησαν στις 27 Φεβρουαρίου σε μια πρόταση –με τη μεσολάβηση της ΕΕ- για εξομάλυνση των σχέσεων μεταξύ των δυο βαλκανικών χωρών, κατά τη διάρκεια συνάντησης στις Βρυξέλλες.

Στο πλαίσιο του σχεδίου των 11 σημείων, η Σερβία και το Κόσοβο απαιτείται να «αναπτύξουν κανονικές σχέσεις καλής γειτονίας μεταξύ τους στη βάση των ίσων δικαιωμάτων». Καμία από τις δυο πλευρές δεν χρειάζεται να αναγνωρίζει επισήμως την άλλη ως κράτος, αλλά και οι δυο πρέπει να σέβονται την εδαφική ακεραιότητα η μια της άλλης, να αποφεύγουν οποιαδήποτε ενέργεια θα ανανέωνε τις εντάσεις και να ανταλλάξουν μόνιμες αντιπροσωπείες στις πρωτεύουσες η μια της άλλης. Ενώ η Σερβία δεν χρειάζεται να αναγνωρίσει επισήμως το Κόσοβο ως ανεξάρτητο κράτος, θα αναγνωρίζει τα επίσημα έγγραφα του Κοσόβου (όπως διαβατήρια, διπλώματα και πινακίδες κυκλοφορίας).

Η Σερβία αναμένεται επίσης να παύσει τις απόπειρές της να παρεμποδίσει την ένταξη του Κοσόβου σε διεθνείς οργανισμούς, κάτι που αποτελεί βασική απαίτηση της Πρίστινα. Το Κόσοβο, με τη σειρά του δεσμεύτηκε να «διασφαλίσει ένα κατάλληλο επίπεδο αυτοδιαχείρισης» για τη σερβική κοινότητα που ζει στο έδαφός της, κάτι που αποτελεί βασικό αίτημα του Βελιγραδίου. Περαιτέρω συνομιλίες θα πραγματοποιηθούν τον Μάρτιο για να οριστικοποιηθεί η συμφωνία και να τεθεί ένα σχέδιο εφαρμογής.

* Ο επικεφαλής εξωτερικής πολιτικής της ΕΕ, Τζουζεπ Μπορέλ, που φιλοξένησε τη συνάντηση μεταξύ του Βούτσις και του Κούρτι, δήλωσε πως οι μελλοντικές συνομιλίες θα έχουν στόχο να οριστικοποιήσουν ένα παράρτημα στη συμφωνία, που θα ορίζει τα βήματα προς την εφαρμογή της τελικής συμφωνίας, καθώς και προηγούμενες δεσμεύσεις.

* Ο Βούτσις αποκάλυψε πως η επόμενη συνάντηση θα πραγματοποιηθεί στη Βόρεια Μακεδονία στις 18 Μαρτίου.

Ο διάλογος μεταξύ του Κοσόβου και της Σερβίας, με τη μεσολάβηση της ΕΕ, από καιρό αντιμετώπιζε δυσκολίες στο να αποφέρει σημαντικά αποτελέσματα. Αλλά αρκετοί παράγοντες, συμπεριλαμβανομένης της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανίας και της ανανεωμένης υποστήριξης από τις ΗΠΑ, έχουν επιταχύνει τις προσπάθειες ομαλοποίησης τον τελευταίο χρόνο.

Το Κόσοβο ανακήρυξε μονομερώς την ανεξαρτησία του από τη Σερβία το 2008, αλλά το Βελιγράδι αρνήθηκε έκτοτε να αναγνωρίσει την κρατική του υπόσταση και εξακολουθεί να θεωρεί επισήμως το Κόσοβο μέρος της επικράτειάς του. Παρόλα αυτά, και οι δύο χώρες εξακολουθούν να συμμετέχουν σε διαπραγματεύσεις με τη διαμεσολάβηση της ΕΕ για την εξομάλυνση των διμερών σχέσεων, στο πλαίσιο της προσπάθειάς τους να ενταχθούν στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ωστόσο, οι προσπάθειες για την επίτευξη μιας συνολικής συμφωνίας έχουν συναντήσει σημαντικά εμπόδια με την πάροδο των ετών, συμπεριλαμβανομένης της κόπωσης από τη διεύρυνση εντός του μπλοκ και της έλλειψης δέσμευσης για την εφαρμογή παλαιότερων συμφωνιών τόσο από τη Σερβία όσο και από το Κόσοβο.

Ωστόσο, τρεις βασικοί παράγοντες δίνουν τώρα νέα ώθηση στις προσπάθειες εξομάλυνσης, αρχής γενομένης από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Ο συνεχιζόμενος πόλεμος και η επιδείνωση της κατάστασης ασφαλείας της Ευρώπης κατά το τελευταίο έτος έχουν αυξήσει την προσοχή των δυτικών ηγετών σε άλλες παγωμένες συγκρούσεις που θα μπορούσαν να αναζωπυρωθούν και να αποσταθεροποιήσουν περαιτέρω την ήπειρο - ιδίως σε εκείνες που εμπλέκουν τη Ρωσία, όπως η σύγκρουση της Σερβίας και του Κοσσυφοπεδίου. Αυτό έχει, με τη σειρά του, οδηγήσει τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρωπαϊκή Ένωση να εντείνουν τις προσπάθειές τους για την πρόοδο της διαδικασίας διαλόγου μεταξύ της Πρίστινα και του Βελιγραδίου.

Δεύτερον, ο διάλογος υπό την αιγίδα της ΕΕ απολαμβάνει πλέον την πλήρη υποστήριξη της Ουάσινγκτον, με την κυβέρνηση του Αμερικανού προέδρου Τζο Μπάιντεν να υποστηρίζει το σχέδιο των Βρυξελλών (σε αντίθεση με την προηγούμενη κυβέρνηση, η οποία αντίθετα διεξήγαγε παράλληλες συνομιλίες υπό την ηγεσία των ΗΠΑ μεταξύ Κοσσυφοπεδίου και Σερβίας). Και τέλος, ενώ ο Βούτσιτς και ο Κούρτι είναι εθνικιστές ηγέτες που συχνά πυροδοτούν εθνοτικές εντάσεις για πολιτικά οφέλη, και οι δύο ηγούνται επίσης σταθερών κυβερνήσεων με μεγάλη κοινοβουλευτική πλειοψηφία, γεγονός που θα τους βοηθήσει να προωθήσουν αμφιλεγόμενες συμφωνίες εξομάλυνσης στις αντίστοιχες εκλογικές τους περιφέρειες παρά τη μικρή εγχώρια υποστήριξη.

* Η Σερβία υπέβαλε αίτηση προσχώρησης στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 2009 και έγινε επίσημη υποψήφια χώρα το 2012. Ενώ οι Βρυξέλλες δεν έχουν ζητήσει επίσημα από τη Σερβία να αναγνωρίσει την ανεξαρτησία του Κοσόβου, έχουν απαιτήσει από το Βελιγράδι να «ομαλοποιήσε» τις σχέσεις του με την Πρίστινα, κάτι που ισοδυναμεί με de facto αναγνώριση. Οι διαπραγματεύσεις της Σερβίας με την ΕΕ για την ένταξή της στο μπλοκ παραμένουν σε εξέλιξη και δεν υπάρχει επίσημη ημερομηνία λήξης.

* Η Σερβία, με την υποστήριξη της Ρωσίας και της Κίνας, ασκεί συχνά πιέσεις για να εμποδίσει τη διπλωματική αναγνώριση του Κοσόβου από άλλα κράτη, καθώς και την ένταξη της χώρας σε διεθνείς οργανισμούς όπως ο ΟΗΕ.

* Όπως και η Ουκρανία, η Ρωσία θεωρεί ότι τα Βαλκάνια εμπίπτουν στη σφαίρα επιρροής της. Για να αποτρέψει την περιοχή από το να ευθυγραμμιστεί με τη Δύση, η Μόσχα προσπάθησε να εκμεταλλευτεί τις εθνοτικές εντάσεις και άλλες διαιρέσεις μεταξύ των βαλκανικών χωρών, συμπεριλαμβανομένης της Σερβίας και του Κοσόβου. Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, η Ρωσία διέδωσε παραπληροφόρηση ότι είχε ξεσπάσει «πόλεμος» μεταξύ Κοσόβου και Σερβίας μετά την απόφαση της πρώτης να μην αναγνωρίζει πλέον τις σερβικές πινακίδες κυκλοφορίας, γεγονός που προκάλεσε αναταραχές κατά μήκος των συνόρων Κοσόβου-Σερβίας.

* Το 2022, η Ευρωπαϊκή Ένωση πρότεινε το σχέδιό της για την αποκλιμάκωση των εντάσεων μεταξύ Σερβίας και Κοσόβου, οι οποίες είχαν κλιμακωθεί από τον Σεπτέμβριο του 2021, εν μέσω προσπαθειών του Κοσόβου να ασκήσει την κυριαρχία του στις βόρειες περιοχές του, όπου πλειοψηφούν οι Σέρβοι, μέσω διαφόρων νομοθετικών πράξεων. Οι εντάσεις κορυφώθηκαν στα τέλη του περασμένου έτους, όταν οι Σέρβοι του Κοσόβου έστησαν πολλαπλά οδοφράγματα σε ολόκληρη τη χώρα και αντάλλαξαν πυρά με τις τοπικές αστυνομικές δυνάμεις και τις δυνάμεις της ΕΕ, γεγονός που ώθησε τη Σερβία να αυξήσει τη στρατιωτική της παρουσία στα σύνορα.

*  Το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γερμανία, η Γαλλία και η Ιταλία διόρισαν πρόσφατα ειδικούς απεσταλμένους για το Κόσοβο ή και τα Δυτικά Βαλκάνια, εκτός από τον ειδικό αντιπρόσωπο της ΕΕ, υπογραμμίζοντας την ανανεωμένη προσοχή της Δύσης στη σύγκρουση. Πριν από τη συνάντηση της 27ης Φεβρουαρίου στις Βρυξέλλες, ο Γερμανός καγκελάριος Όλαφ Σολτς, ο Γάλλος πρόεδρος Εμμανουέλ Μακρόν και η Ιταλίδα πρωθυπουργός Τζόρτζια Μελόνι απέστειλαν επίσης κοινή επιστολή τόσο στον Βούτσιτς όσο και στον Κούρτι, με την οποία τους προέτρεπαν να υπογράψουν τη συμφωνία εξομάλυνσης που επιτεύχθηκε με τη μεσολάβηση της ΕΕ.

Πολλές άλυτες διαφορές μεταξύ του Κοσόβου και της Σερβίας θα παραμείνουν εμπόδιο για την επίτευξη μιας ολοκληρωμένης και νομικά δεσμευτικής συμφωνίας μεταξύ των δυο χωρών, ενώ η εύθραυστη επιτόπια κατάσταση εξακολουθεί να απειλεί να εμποδίσει τις διπλωματικές προσπάθειες.

Ένα από τα βασικά εμπόδια για μια ολοκληρωμένη συμφωνία είναι η απροθυμία του Κοσόβου να δημιουργήσει έναν Σύνδεσμο Κοινοτήτων με σερβική πλειοψηφία στο βόρειο μέρος του εδάφους του: αυτό ήταν ένα βασικό στοιχείο για τη συμφωνία ομαλοποίησης στην οποία συμφώνησε η Πρίστινα το 2013 υπό την αιγίδα της ΕΕ, αλλά δεν εφάρμοσε ποτέ λόγω ανησυχιών πως θα μπορούσε να οδηγήσει στη δημιουργία ενός μικροκράτους επηρεαζόμενου από τη Σερβία εντός των συνόρων της, που θα καθιστούσε το Κόσοβο ένα δυσλειτουργικό εθνοτικά διχασμένο κράτος.

Ένα άλλο μεγάλο εμπόδιο είναι ο πληθυσμός της Σερβίας, που είναι σθεναρά κατά του Κοσόβου και αυξανόμενα ευρωσκεπτικιστής, κάτι που θα μπορούσε να δυσκολέψει τον Βούτσιτς να δικαιολογήσει έναν συμβιβασμό με την Πρίστινα με αντάλλαγμα την ένταξη της Σερβίας στην ΕΕ –ιδιαίτερα καθώς οι διαπραγματεύσεις του Βελιγραδίου για ένταξη στο μπλοκ κινούνται αργά. Τέλος, μια εύθραυστη κοινωνική κατάσταση στο βόρειο Κόσοβο μπορεί να περιπλέξει τη διαδικασία του διαλόγου, με δυσαρέσκειες που εδράζονται στις εθνοτικές διαφορές να οδηγούν δυνητικά σε νέες αναφλέξεις των εντάσεων που θα μπορούσαν να εμποδίσουν τη διαδικασία σε διπλωματικό επίπεδο.

* Η δημιουργία ενός ημιαυτόνομου Συνδέσμου Δήμων με Σερβική Πλειονότητα στο Κόσοβο ήταν βασικό κομμάτι της Συμφωνίας των Βρυξελλών του 2013 που όριζε τις αρχές για την εξομάλυνση των σχέσεων μεταξύ της Πρίστινα και του Βελιγραδίου. Το κοινοβούλιο του Κοσόβου επικύρωσε τη συμφωνία σύντομα, αλλά η κυβέρνηση ποτέ δεν την εφάρμοσε. Το Συνταγματικό Δικαστήριο του Κοσόβου έκρινε αργότερα πως ο σύνδεσμος είναι αντισυνταγματικός, υποστηρίζοντας πως παραβιάζει θεμελιωδώς το πνεύμα του πολυεθνοτικού συστήματος της χώρας.

* Πολλές πρόσφατες δημοσκοπήσεις δείχνουν πως οι περισσότεροι Σέρβοι τάσσονται υπέρ του να συνεργαστεί η χώρα τους με τη Ρωσία, αντί για την Ευρωπαϊκή Ένωση, και αντιτίθενται στην ένταξη στο μπλοκ. Αυτή η ευρωσκεπτικιστική στροφή στη σερβική δημόσια γνώμη έγινε εμφανής για πρώτη φορά τον Απρίλιο του 2022, όταν δημοσκόπηση της Ipsos αποκάλυψε πως το 44% των συμμετεχόντων τάσσονταν ενάντια στην ένταξη στην ΕΕ.