Η λογική του προστίμου, το πρόστιμο στη λογική

Το ύψος της ποινής από ένα σημείο και μετά δεν έχει κανένα αποτέλεσμα, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις αφήνει χώρο και για τα αντίθετα αποτελέσματα. Τα πρόστιμα σε περιπτώσεις δωροληψίας και η αξιοπιστία.

Δημοσιεύθηκε: 14 Σεπτεμβρίου 2012 - 07:49

του Κων/νου Μαρκάζου*

Η λογική του προστίμου, το πρόστιμο στη λογική

Η ανακοίνωση του υπουργού Δικαιοσύνης ότι στις περιπτώσεις δωροληψίας από κρατικούς υπαλλήλους το πρόστιμο θα είναι 50 φορές μεγαλύτερο από το ποσό που εισπράχθηκε ως δώρο θα πρέπει να μας προβληματίσει σοβαρά.

Αν το μέγεθος της ποινής μετράει και έχει αποτρεπτικό αποτέλεσμα, τότε μια καλή ιδέα θα ήταν να το αυξήσουμε. Γιατί 50 φορές το ποσό του «δώρου» και όχι 100 ή 200 για να είμαστε πιο σίγουροι; Η μόνη (δυστυχώς) ερμηνεία της δήλωσης του υπουργού είναι το ατελέσφορο κυνήγι εντυπωσιοθηρίας, το οποίο υποσκάπτει και τα τελευταία θεμέλια εμπιστοσύνης.

Φυσικά και γνωρίζει ο υπουργός ότι το ύψος της ποινής από ένα σημείο και μετά δεν έχει κανένα αποτέλεσμα, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις αφήνει χώρο και για τα αντίθετα αποτελέσματα. Για παράδειγμα, αντί ο γιατρός ή ο εφοριακός που κινδυνεύει για χίλια ευρώ «δώρο», «φακελάκι», «γρηγορόσημο» (ή όπως αλλιώς έχουν κωδικοποιηθεί οι άδηλες ταμειακές ροές στις διάφορες δημόσιες λειτουργίες) να πληρώσει 50 χιλιάδες, θα έχει περιθώριο να δώσει πολύ λιγότερα -αλλά αρκετά όμως ως κίνητρο- στον κρατικό υπάλληλο-διώκτη του για να γλιτώσει.

Όπως έχει αποδειχθεί ιστορικά με τα φορολογικά πρόστιμα, το υπερβολικό ύψος ανοίγει ένα μεγάλο παράθυρο ευκαιρίας για συναλλαγή. Επίσης, το υψηλό πρόστιμο έχει λιγότερες πιθανότητες να εισπραχθεί από κάτι εύλογο. Πώς θα αντιδρούσατε αν για μία απλή τροχαία παράβαση αντί για ένα πρόστιμο 80 ευρώ σας καταλογίζονταν οκτώ χιλιάδες; Θα σπεύδατε να την πληρώσετε ή θα ασκούσατε και το τελευταίο διαθέσιμο δικαίωμα;

Είναι συνεπώς προσχηματική η εξαγγελία δρακόντειων προστίμων και μάλιστα για πράξεις που δύσκολα αποκαλύπτονται, σε μια χώρα στην οποία δεν συγκροτούνται χιλιάδες πειθαρχικά συμβούλια για να επιβάλουν τιμωρίες στα περιστατικά δωροδοκίας. Το υπερβολικό ποσό τέτοιου είδους προστίμων, αν αναλογιστούμε και τις απαραίτητες σε μία δημοκρατική κοινωνία διαδικασίες, καταντάει να αποτελεί ασήμαντη λεπτομέρεια.

Σήμερα εκτός από ελάχιστα αδιευκρίνιστα ψυχολογικά αίτια, τα κίνητρα για να προβεί κάποιος στην καταγγελία δωροδοκίας είναι η εκδίκηση και η αδυναμία οικονομικής ανταπόκρισης. Θα ήταν ενδιαφέρουσα η ιδέα, αντί το 50πλάσιο πρόστιμο να πληρώνεται στο κράτος, να περιοριζόταν στο διπλάσιο με το μισό μερίδιο να καταλήγει στον καταγγέλλοντα. Έτσι το κράτος θα εισέπραττε μάλλον περισσότερα, ενώ θα υπήρχαν και τα απαραίτητα και απολύτως αποτελεσματικά αντίθετα οικονομικά συμφέροντα.

Τα βαθύτερα αίτια της νομοθέτησης υψηλών προστίμων τόσο συχνά είναι η αδυναμία αντιμετώπισης της πραγματικότητας και η διαφυγή μέσω εντυπώσεων. Είναι εξαιρετικά χαμηλή η αποτελεσματικότητα των μηχανισμών του κράτους στον καταλογισμό και στην είσπραξη προστίμων, γι' αυτό και καταλήγουμε στις φορολογικές περαιώσεις ή στις νομιμοποιήσεις αυθαιρέτων. Αυτό είναι γνωστό, συνεκτιμάται από όλους και καθορίζει τις τελικές συμπεριφορές και πρακτικές των πολιτών και του κράτους.

Μήπως όμως λειτουργήσει το μέτρο; Μήπως είναι υπερβολικές και απαισιόδοξες τέτοιες αναλύσεις; Ας αναλογιστούμε όμως ποιος εχέφρων άνθρωπος θα μπει στην περιπέτεια της (υποχρεωτικής) συνεργασίας με την οικονομική αστυνομία, της προσημείωσης χρημάτων και στις μαρτυρίες σε επιτροπές και δικαστήρια χωρίς να αισθάνεται μια ελάχιστη εμπιστοσύνη στους κρατικούς μηχανισμούς και θεσμούς.

Η τελευταία ετήσια έκθεση του World Economic Forum κατατάσσει την Ελλάδα στο θέμα της εμπιστοσύνης στους πολιτικούς στην εντυπωσιακή 141η θέση (ανάμεσα σε 144 χώρες του πλανήτη) και στην 131η θέση αναφορικά με την αποτελεσματικότητα του νομικού πλαισίου στην επίλυση διαφορών. Η εμπιστοσύνη στο ελληνικό κράτος είναι ανύπαρκτη, εγχωρίως και εσχάτως διεθνώς, και αποτελεί ίσως το σπουδαιότερο πρόβλημα σήμερα, η επίλυση του οποίου είναι προϋπόθεση όσων λύσεων μας οδηγούν έξω από τα σημερινά αδιέξοδα.

Ούτε με τα υπερβολικά πρόστιμα, ούτε και με δημοσιεύματα με λίστες φοροφυγάδων ή επίορκων δημοσίων υπαλλήλων λύνουμε κανένα πρόβλημα. Σε μια κοινωνία υψηλής εμπιστοσύνης, ηθικές κυρώσεις (όπως η ντροπή και η δυσφήμηση) αρκούν για την ενθάρρυνση επιθυμητών συμπεριφορών. Όμως η ελληνική κοινωνία είναι χαμηλής εμπιστοσύνης, οπότε τέτοιες μέθοδοι αυτοακυρώνονται. Ταυτόχρονα, η επικρατούσα κουλτούρα δημιουργεί και άλλες παρενέργειες σε συστήματα που αλλού μπορεί να δουλεύουν υποδειγματικά.

Για παράδειγμα, στους αυτοκινητοδρόμους της χώρας, ακολουθώντας μία αλτρουιστική συμπεριφορά, θα σας ειδοποιήσουν με τα φώτα τους τα αυτοκίνητα από το αντίθετο ρεύμα ότι θα συναντήσετε μπλόκο της τροχαίας, ακυρώνοντας έτσι τα πρόστιμα για παραβίαση του ορίου ταχύτητας. Όσοι το κάνουν αναμένουν την ίδια ανταπόδοση για να προστατευτούν από το κράτος-εχθρό. Πόσες πιθανότητες επιτυχίας έχει ακόμη και το πιο προηγμένο κράτος απέναντι σε τέτοιες καθιερωμένες και εκτεταμένες πρακτικές;

Φυσικά καμία οργανωμένη κοινωνία δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αποτρεπτικότητα που εξασφαλίζουν οι ποινές, ανάμεσά τους και τα πρόστιμα. Όλα τα κράτη μπορούν να επιβάλουν πρόστιμα. Όμως αυτά πρέπει να είναι στο σωστό μέτρο, με τον σωστό τρόπο, στη σωστή στιγμή, για τη σωστή αιτία και να καταλογίζονται στο σωστό πρόσωπο.

Είναι αλυσιτελές να επιβάλλονται πρόστιμα σε εταιρείες-φαντάσματα για τις παράνομες υπαίθριες διαφημίσεις και όχι στους διαφημιζόμενους. Είναι υποκριτικό να κυνηγάμε τους ρακοσυλλέκτες μετάλλων ή χαλκού και όχι τους ελάχιστους εμπόρους που τα αγοράζουν. Είναι δειλό να συλλαμβάνουμε λαθρομετανάστες και όχι τους γηγενείς που τους νοικιάζουν τα καταλύματα. Είναι ανοησία να μην επιβάλλεται πρόστιμο μόνο στον εργοδότη και όχι στον αδήλωτο εργαζόμενο (Έλληνα ή ξένο) που δεν έχει καμία επιλογή συμμόρφωσης.

Πώς αλλάζει τελικά μια ιστορικά διαμορφωμένη κατάσταση; Πώς δημιουργείται μια νέα δυναμική και μία υγιέστερη νοοτροπία; Το κράτος-μεταρρυθμιστής θα καταστεί αξιόπιστο και κατά συνέπεια άξιο εμπιστοσύνης από τους πολίτες μόνο όταν φτάσει να είναι σε θέση, πρώτον, να δεσμεύεται και, δεύτερον, να τηρεί δεσμεύσεις του. Αυτό θα πάρει χρόνο, αν υπάρξει κάποιο κατάλληλο σχέδιο. Με πρόστιμα «μαμούθ» μάλλον οδηγούμαστε στην προϊστορία και όχι στο μέλλον.

* Ο κ. Κων/νος Μαρκάζος είναι οικονομολόγος.

*Συμφωνείτε ή διαφωνείτε με τον αρθρογράφο; Τι γνώμη έχετε;

To Εuro2day.gr ενθαρρύνει τον διάλογο και την έκφραση απόψεων από τους αναγνώστες. Σχολιάστε το άρθρο και πείτε την άποψή σας δημόσια για όσα συμβαίνουν και μας αφορούν όλους. Αν θεωρείτε το άρθρο σημαντικό, διαδώστε το με τα εργαλεία κοινωνικής δικτύωσης.

Oι απόψεις που διατυπώνονται σε ενυπόγραφο άρθρο γνώμης ανήκουν στον συγγραφέα και δεν αντιπροσωπεύουν αναγκαστικά, μερικώς ή στο σύνολο, απόψεις του Euro2day.gr.