Συντάξεις: Τι μαθαίνει η Ελλάδα από Ευρώπη

Σε όλη την Ευρώπη το σύστημα συνταξιοδότησης μεταλλάσσεται. Αλλαγές προωθούνται και στην Ελλάδα, γεγονός που αναδεικνύει την ανάγκη για ισόρροπη συνύπαρξη δημόσιας και ιδιωτικής ασφάλισης.

Δημοσιεύθηκε: 17 Μαΐου 2011 - 07:51

του Νικόλαου Τεσσαρομάτη (*)

Συντάξεις: Τι μαθαίνει η Ελλάδα από Ευρώπη

Για πολλά χρόνια μετά την καθιέρωση του θεσμού των συντάξεων από τον Ότο Βίσμαρκ το 1889, σχεδόν οι μισοί από τους ασφαλισμένους δεν προλάβαιναν να πάρουν τη σύνταξή τους λόγω του χαμηλού προσδόκιμου ζωής, ενώ από όσους κατόρθωναν να πάρουν σύνταξη στα 65 τους μόνο ένας μικρός αριθμός ζούσε πέντε χρόνια αργότερα.

Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η αύξηση του προσδόκιμου ζωής ήταν αλματώδης. Τα τελευταία πενήντα χρόνια το προσδόκιμο ζωής στην Ευρωπαϊκή Ένωση έχει αυξηθεί κατά πέντε χρόνια, ενώ το 2060 αναμένεται περαιτέρω αύξηση κατά επτά έτη. Η αύξηση αυτή, σε συνδυασμό και με τα χαμηλά ποσοστά γονιμότητας, σημαίνει ότι σήμερα για κάθε άτομο ηλικίας άνω των 65 ετών αντιστοιχούν τέσσερα ενεργά άτομα. Με τους παρόντες ρυθμούς αύξησης του προσδόκιμου ζωής, το 2060 θα αντιστοιχούν δύο εργαζόμενοι για κάθε συνταξιούχο.

Σε κίνδυνο η βιωσιμότητα του συστήματος

Ενώ η αύξηση του προσδόκιμου ζωής υποδηλώνει σαφώς βελτίωση και πρόοδο για τον άνθρωπο, αναμένεται ότι θα έχει σημαντικές επιπτώσεις στην οικονομία, στην αγορά εργασίας αλλά και στη δημοσιονομική σταθερότητα, καθώς ένας αυξανόμενος αριθμός συνταξιούχων θα πρέπει να βασίζεται στον κρατικό κορβανά για μεγάλο μέρος ή, σε ορισμένες χώρες, για το σύνολο της σύνταξής του. Με τις σημερινές τάσεις τίθεται σε κίνδυνο η βιωσιμότητα του ασφαλιστικού συστήματος. Θα πρέπει είτε να αυξηθούν οι ήδη υψηλές εισφορές είτε να μειωθούν οι συντάξεις.

Ο πιο προφανής τρόπος «μείωσης» των συντάξεων είναι η επιμήκυνση του εργασίμου βίου έτσι ώστε η σύνταξη να λαμβάνεται για λιγότερα χρόνια. Ένας από τους πρώτους στόχους των μεταρρυθμίσεων σε όλες τις χώρες-μέλη της Ε.Ε. ήταν η αύξηση των ορίων πρόωρης συνταξιοδότησης και η αύξηση των χρόνων που απαιτούνται για τη λήψη πλήρους σύνταξης.

Στην Αυστρία, στη Γερμανία και στην Ιταλία η πρόωρη συνταξιοδότηση «τιμωρείται» με δυσανάλογα χαμηλότερες συντάξεις, ενώ στη Γαλλία έχουν αυξήσει τα χρόνια που απαιτούνται για τη λήψη πλήρους σύνταξης (από τα 40,5 στα 41,5). Πολλά κράτη σχεδιάζουν την αύξηση των ορίων ηλικίας συνταξιοδότησης (ΗΠΑ στα 67, Μεγάλη Βρετανία στα 68, Ολλανδία στα 66). Παρά τις αλλαγές, η μέση πραγματική ηλικία συνταξιοδότησης παραμένει χαμηλότερη από τα 65, λίγο υψηλότερη από ό,τι ήταν μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Σε πολλές χώρες το προσδόκιμο όριο ζωής καθορίζει αυτόματα την ηλικία συνταξιοδότησης και το ύψος της σύνταξης. Πρόκειται για αλλαγή που έχει τεθεί σε εφαρμογή την τελευταία δεκαετία και πλέον δέκα χώρες εφαρμόζουν παρόμοιους αυτόματους μηχανισμούς προσαρμογής. Οι μηχανισμοί αυτόματης προσαρμογής των συντάξεων στο προσδόκιμο ζωής δίκαια θεωρούνται από πολλούς σχολιαστές μία από τις σημαντικότερες καινοτομίες στις πρόσφατες μεταρρυθμίσεις των συνταξιοδοτικών συστημάτων.

Σε μειώσεις συντάξεων οδηγεί και ο υπολογισμός της σύνταξης με βάση τον μέσο μισθό κατά τη διάρκεια του εργασιακού βίου και όχι με τον κατά κανόνα υψηλότερο τελικό μισθό του εργαζομένου. Επίσης, σημαντική μείωση στις μελλοντικές συντάξεις επιφέρει η προσαρμογή μελλοντικών συντάξεων με βάση τον δείκτη τιμών καταναλωτή αντί της αύξησης μισθών για την αναπροσαρμογή των μελλοντικών συντάξεων. Οι παραπάνω αλλαγές λόγω της τεχνικής φύσης τους συνεπάγονται περισσότερες πολιτικές αντιδράσεις από ό,τι μια άμεση και ευκολότερα αντιληπτή μείωση συντάξεων.

Η ατομική υπευθυνότητα

Με το αναδιανεμητικό σύστημα στα όριά του και με μειωμένα τα ποσοστά αναπλήρωσης των δημοσίων συντάξεων, πολλές χώρες έκαναν μεταρρυθμίσεις με στόχο τη δημιουργία συστημάτων που χαρακτηρίζονται από περισσότερη ατομική υπευθυνότητα για μελλοντικές συντάξεις, θεσπίζοντας το κατάλληλο πλαίσιο για τη δημιουργία ιδιωτικών συνταξιοδοτικών λογαριασμών με βασικό κίνητρο τις φορολογικές απαλλαγές στις εισφορές των ασφαλισμένων.

Στην ίδια κατεύθυνση είναι και η καθιέρωση ή η ενθάρρυνση της εφαρμογής του θεσμού των επαγγελματικών ταμείων στον ιδιωτικό τομέα αλλά και στο σύστημα κοινωνικής ασφάλισης.
Χώρες όπως η Ουγγαρία, η Πολωνία, η Σλοβακία και η Σουηδία εφαρμόζουν υποχρεωτικά τον θεσμό των ιδιωτικά διαχειρίσιμων ατομικών λογαριασμών με στόχο την αναπλήρωση του ποσού μείωσης των δημόσιων συντάξεων. Η προσδοκία στη Γερμανία είναι ότι μέσω των ιδιωτικών συνταξιοδοτικών λογαριασμών οι ασφαλισμένοι θα αναπληρώσουν πλήρως τη μείωση των δημόσιων συντάξεων.

Σε τρεις χώρες, στη Σουηδία, στην Πολωνία και στην Ιταλία, οι μεταρρυθμίσεις του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης είχαν ως αποτέλεσμα συστήματα συντάξεων που έχουν κοινά χαρακτηριστικά με τα επαγγελματικά ταμεία καθορισμένων εισφορών. Οι οιονεί λογαριασμοί καθορισμένων εισφορών (notional defined-contribution schemes) χρηματοδοτούνται με βάση το αναδιανεμητικό σύστημα και δεν συσσωρεύουν κεφάλαια. Η σύνταξη του ασφαλισμένου εξαρτάται από τις εισφορές, αλλά, σε αντιδιαστολή με τα επαγγελματικά ταμεία καθορισμένων εισφορών, η απόδοση του χαρτοφυλακίου καθορίζεται από το κράτος και συνδέεται συνήθως με την αύξηση των μισθών ή την αύξηση του ΑΕΠ.

Το νέο μοντέλο

Έπειτα από μία δεκαετία μεταρρυθμίσεων, το δημόσιο αναδιανεμητικό μοντέλο όπως αναπτύχτηκε μεταπολεμικά σε όλες τις χώρες της Ευρώπης δίνει τη θέση του σε ένα πολυπυλωνικό σύστημα συντάξεων, που βασίζεται όλο και περισσότερο στα επαγγελματικά ταμεία και στα ιδιωτικά συνταξιοδοτικά προγράμματα.

Ενώ μέχρι σήμερα οι περισσότερες μεταρρυθμίσεις απέβλεπαν στην εξασφάλιση της βιωσιμότητας των συνταξιοδοτικών συστημάτων, μελλοντικές μεταρρυθμίσεις στην Ε.Ε. θα στοχεύουν περισσότερο στην αντιμετώπιση των προβλημάτων επάρκειας και ασφάλειας των συντάξεων.

Σε ό,τι αφορά την ιδιωτική ασφάλιση, θέμα επάρκειας θα ανακύψει εάν οι εργαζόμενοι δεν αναγνωρίσουν την ανάγκη για πρόσθετη ιδιωτική ασφάλιση που θα επιτρέψει στα άτομα να διατηρήσουν σε λογικό βαθμό το βιοτικό τους επίπεδο μετά τη συνταξιοδότησή τους. Μια πρωτοπόρα προσέγγιση στο θέμα αυτό συναντούμε στη Μεγάλη Βρετανία, όπου όλοι οι εργαζόμενοι εγγράφονται αυτόματα σε ατομικούς συνταξιοδοτικούς λογαριασμούς (National Employment Savings Trust).

Το θέμα της ασφάλειας των συντάξεων ελλοχεύει στα κλασικά ταμεία καθορισμένων εισφορών, όπως υπάρχουν στις ΗΠΑ και στην Αγγλία, τα οποία δεν προσφέρουν καμία εγγύηση είτε για τις αποδόσεις της περιουσίας του ταμείου είτε για τις μελλοντικές συνταξιοδοτικές παροχές. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό σε περιόδους κρίσης που συνοδεύονται από μεγάλες πτώσεις στην περιουσία των ταμείων.

Στην ευρωπαϊκή τους εκδοχή τα ταμεία καθορισμένων εισφορών προσφέρουν συνήθως εγγύηση ελαχίστων αποδόσεων ή και κεφαλαίου σε περίπτωση κρίσης. Σε χώρες όπως το Βέλγιο, η Δανία και η Ελβετία τα επαγγελματικά ταμεία προσφέρουν ένα ελάχιστο ετήσιο ποσοστό απόδοσης.

Στην Ολλανδία τα επαγγελματικά ταμεία βασίζονται στην κοινωνική αλληλεγγύη και οι κίνδυνοι διαχέονται σε όλα τα μέλη. Η παροχή έστω εγγυήσεων ελαχίστων αποδόσεων στην πράξη σημαίνει τον συνδυασμό ταμείων προκαθορισμένων εισφορών και παροχών και τη δημιουργία υβριδικών ταμείων.

Τα υβριδικά ταμεία δίνουν τη δυνατότητα στις εταιρίες-χορηγούς να επιμερίσουν τους επενδυτικούς και άλλους κινδύνους που έχει ένα ταμείο (συμπεριλαμβανομένου και του κινδύνου μακροζωίας) και να προσαρμόζουν τις παροχές των ταμείων στις επικρατούσες οικονομικές συνθήκες, ενώ συνεχίζουν να παρέχουν στους ασφαλισμένους ένα ελάχιστο επίπεδο παροχών.

Το πρόβλημα στην Ελλάδα

Η πρωτοφανής οικονομική κρίση που περνά η Ελλάδα αποδείχτηκε καταλυτική και για το μονολιθικό δημόσιο συνταξιοδοτικό της σύστημα. Οι υποσχέσεις και οι εγγυήσεις που έδινε μέχρι σήμερα το κράτος έχουν χάσει μεγάλο μέρος της αξιοπιστίας τους. Υπό την πίεση της τρόικας, οι μεταρρυθμίσεις του νόμου 3863/10 αποτελούν τη σημαντικότερη αλλαγή στο συνταξιοδοτικό σύστημα της χώρας μετά τον νόμο 2084/92 και εξασφαλίζουν σε μεγάλο βαθμό τη βιωσιμότητα του δημόσιου συστήματος συντάξεων.

Υπάρχει όμως μεγάλος προβληματισμός, ειδικά και μετά τις αλλαγές που αναμένονται στις επικουρικές συντάξεις, για το κατά πόσον το παρόν σύστημα συντάξεων μπορεί να εξασφαλίζει επαρκείς συντάξεις σε όλους. Για την πρόληψη και την αποτροπή της φτώχειας των ηλικιωμένων είναι αναγκαία η ενίσχυση του αναδιανεμητικού συστήματος συντάξεων υπέρ των χαμηλοσυνταξιούχων.

Είναι επίσης σημαντικό να ληφθούν μέτρα που ενθαρρύνουν και δίνουν τη δυνατότητα σε εργαζομένους μεγαλύτερης ηλικίας να παραμένουν στην αγορά εργασίας και να διατηρούν την απασχολησιμότητά τους σε όλη τη διάρκεια του ενεργού εργασιακού τους βίου, έχοντας κατάλληλες ευκαιρίες επανακατάρτισης.

Όπως συμβαίνει στην Ευρώπη, έτσι και στην Ελλάδα οι δημόσιες συντάξεις παρά τη μείωσή τους θα συνεχίσουν να παρέχουν το σημαντικότερο μέρος του εισοδήματος ενός συνταξιούχου.

Για να εξασφαλιστεί όμως ένα αξιοπρεπές βιοτικό επίπεδο μετά τη συνταξιοδότηση, θα χρειαστεί να αποταμιεύσουμε σε επαγγελματικά ταμεία και ατομικούς συνταξιοδοτικούς λογαριασμούς. Σήμερα υπάρχει μεγαλύτερη ανάγκη από ποτέ για ισόρροπη και συμπληρωματική συνύπαρξη δημόσιας και ιδιωτικής ασφάλισης με στόχο την εξασφάλιση επαρκών συντάξεων.

* O κ. Νικόλαος Τεσσαρομάτης είναι καθηγητής Χρηματοοικονομικής στο ALBA Graduate Business School.

** Συμφωνείτε ή διαφωνείτε με τον αρθρογράφο; Τι γνώμη έχετε;

To Εuro2day.gr ενθαρρύνει τον διάλογο και την έκφραση απόψεων από τους αναγνώστες. Σχολιάστε το άρθρο και πείτε την άποψή σας δημόσια για όσα συμβαίνουν και μας αφορούν όλους. Αν θεωρείτε το άρθρο σημαντικό, διαδώστε το με τα εργαλεία κοινωνικής δικτύωσης.

Oι απόψεις που διατυπώνονται σε ενυπόγραφο άρθρο γνώμης ανήκουν στον συγγραφέα και δεν αντιπροσωπεύουν αναγκαστικά, μερικώς ή στο σύνολο, απόψεις του Euro2day.gr.