Η Ευρώπη δεν έμαθε από τη Lehman

Οι δύο αναγνώσεις των αποφάσεων της πρόσφατης συνόδου κορυφής και οι κρυφές πτυχές που προσδιορίζουν τις εξελίξεις. Γιατί η Ευρώπη δεν έμαθε από τα διδάγματα της Lehman Brothers. Του Κ. Μποτόπουλου.

Δημοσιεύθηκε: 4 Απριλίου 2011 - 07:49

του Κώστα Μποτόπουλου (*)

Τα αποτελέσματα της συνόδου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου στις 25 Μαρτίου είναι ως προς τα βασικά σημεία τους γνωστά:

- Οριστικοποίηση και δημοσιοποίηση αρκετών λεπτομερειών εφαρμογής του μόνιμου Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας (ESM) για μετά το 2013.

- Επιβεβαίωση για πρόθεση ενίσχυσης του υπάρχοντος Ευρωπαϊκού Ταμείου Οικονομικής Σταθερότητας (EFSF), αλλά αοριστία ως προς τα μέσα και τον τρόπο υλοποίησης.

- Αναλυτική σκιαγράφηση του Συμφώνου για το Ευρώ, που θα κάνει πραγματικότητα την οικονομική διακυβέρνηση στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

- Μη ανακοίνωση άμεσης ενίσχυσης στις χώρες υπό διάσωση ή ενώπιον των θυρών της διάσωσης (Ελλάδα, Ιρλανδία, Πορτογαλία). Για την Ελλάδα, πάντως, παρότι τυπικά δεν λήφθηκε απόφαση, η ρητή επιβεβαίωση των συμφωνηθέντων στην προπαρασκευαστική σύνοδο της 11ης Μαρτίου ισοδυναμεί με απόφαση.

Αυτά τα αποτελέσματα επιδέχονται δύο αναγνώσεις: Η πρώτη δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στο ημιτελές της προσπάθειας, ιδίως υπό το φως της κρισιμότητας των περιστάσεων, προσθέτει συντήρηση, αν όχι αύξηση, της ανησυχίας των αγορών (η τελευταία υποβάθμιση της Ελλάδας, της Πορτογαλίας αλλά και η στοχοποίηση της Κύπρου από οίκους αξιολόγησης βασίστηκαν ακριβώς στα αποτελέσματα της συνόδου της 25ης Μαρτίου) και φτάνει στο συμπέρασμα της αποτυχίας ή του "πασαλείμματος" (χαρακτηριστικά δείγματα το κεντρικό άρθρο του "Economist" της 31ης Μαρτίου αλλά και οι προηγηθείσες απόψεις οικονομολόγου συνδεδεμένες με το ίδιο έντυπο, που δημοσιεύτηκαν στο Euro2day).

Η δεύτερη οπτική δίνει κυρίαρχη σημασία στον ρεαλιστικό κίνδυνο πλήρους οπισθοχώρησης από τις βασικές συμφωνίες της 11ης Μαρτίου, ιδίως λόγω έκτακτων γεγονότων (πτώση της πορτογαλικής κυβέρνησης, σκλήρυνση της στάσης της Γερμανίας και της Φινλανδίας εν όψει εκλογικών αναμετρήσεων, τραγωδία στην Ιαπωνία και επιδείνωση του παγκόσμιου οικονομικού κλίματος). Επίσης, προσθέτει τις ατελείς, αλλά βέβαιες αποφάσεις για τους δύο μηχανισμούς βοήθειας και, κυρίως, την αναμφισβήτητη είσοδο στην εποχή της οικονομικής διακυβέρνησης (έστω και αν, όπως είναι φυσικό, δεν μπορεί ακόμα να προσδιοριστεί το πρόσημό της) και κάνει λόγο για ένα ανολοκλήρωτο και μη ισορροπημένο, αλλά πάντως θετικό, βήμα (σε αυτήν την κατηγορία συμπεριλαμβάνομαι και εγώ - βλ. το άρθρο μου στα "Νέα", στις 28 Μαρτίου).

Ανεξαρτήτως πάντως της θέσης που παίρνει κάποιος, αλλά και για να βοηθηθεί να τη διαμορφώσει, πιστεύω πως θα είχε ενδιαφέρον να φωτιστούν κάποιες σίγουρα όχι δευτερεύουσες, άλλα μάλλον κρυφές πτυχές του συνολικού πακέτου, προσδιοριστικές, σε μεγάλο βαθμό μελλοντικών εξελίξεων:

* Αποκτά περίγραμμα αλλά και περιεχόμενο η έννοια του οικονομικού συντονισμού.

Πρώτον, αφορά κυρίως στις χώρες της ευρωζώνης (αφού νομική του βάση είναι το άρθρο 136 της συνθήκης λειτουργίας που αναφέρεται σε χώρες με νόμισμα το ευρώ), αλλά δεν περιορίζεται σε αυτές: στο κείμενο των συμπερασμάτων γίνεται συχνά λόγος για "οικονομική διακυβέρνηση σε (όλη την) Ευρωπαϊκή Ένωση", ενώ ήδη έξι εκτός ευρωζώνης χώρες (Δανία, Πολωνία, Λιθουανία, Λετονία, Βουλγαρία, Ρουμανία) ζήτησαν επισήμως να συμμετάσχουν στο Σύμφωνο για το Ευρώ.

Δεύτερον, βασίζεται σε κοινές γενικές κατευθύνσεις που αποφασίζονται σε επίπεδο Ευρωπαϊκού Συμβουλίου (μάλιστα, το κείμενο των συμπερασμάτων κάνει λόγο για τους αρχηγούς κρατών και κυβερνήσεων, με προφανή διάθεση να τονισμεί το διακυβερνητικό στοιχείο της διαδικασίας) και υλοποιείται μέσω των Εθνικών Προγραμμάτων Μεταρρυθμίσεων και Σταθερότητας (η φραστική είσοδος των μεταρρυθμίσεων στο παιχνίδι δεν είναι ασφαλώς ούτε αυτή τυχαία).

Τρίτον, αποκτούν ετήσια παροδικότητα τόσο η διαμόρφωση των κατευθύνσεων όσο και ο έλεγχος των εθνικών σχεδίων (με κεντρικό αλλά όχι αποκλειστικό ρόλο της Επιτροπής, αφού τον πολιτικό χειρισμό -monitoring- των αποτελεσμάτων του ελέγχου έχουν και εδώ οι αρχηγοί κρατών).

Και τέταρτον, για πρώτη φορά εισέρχεται επισήμως στο πεδίο του συντονισμού η φορολογική πολιτική: γενικώς μεν ως εθνική αρμοδιότητα υπό "πραγματιστικό συντονισμό" (κάτι που φαντάζομαι ότι υπονοεί όχι μόνο γνώση αλλά κι έκφραση γνώμης επί των εθνικών ρυθμίσεων), ειδικώς δε υπό τη μορφή δυνατότητας διαμόρφωσης μιας "κοινής βάσης για τη φορολόγηση των επιχειρήσεων" (με έμμεσο πλην σαφή στόχο τη μείωση της απόστασης ανάμεσα στα διάφορα φορολογικά καθεστώτα και ιδίως τον εξαναγκασμό της Ιρλανδίας να αυξήσει τον σχετικό φόρο - ιδιαιτερότητά της).

* Το Σύμφωνο για το Ευρώ αποκτά προστιθέμενη αξία σε σχέση με τις αρχικές προτάσεις.

Πρώτον, η επίσημη πλέον ονομασία του είναι Euro Plus Pact και στα ελληνικά μπορούσε να αποδοθεί Σύμφωνο του Ευρώ και όχι μόνο και υποδηλώνει τον συνολικότερο και πολιτικότερο χαρακτήρα του - μέσα, αλλά όχι μόνο, από τις πτυχές που θα αναπτυχθούν αμέσως παρακάτω.

Δεύτερον, διαφοροποιείται και ως φιλοσοφία και ως πρακτική από τη γερμανογαλλική πρόταση περί Συμφώνου Ανταγωνιστικότητας, που είχε θέσει τις βάσεις για την όλη συζήτηση: ο τρόπος υλοποίησης των μέτρων εφαρμογής των κοινών κατευθύνσεων εναπόκειται στα κράτη-μέλη και δεν θα πιλοτάρεται από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, η ισορροπία ανάμεσα στη "λιτότητα" και την "κοινωνική πολιτική" βελτιώνεται (ειδική αναφορά στη "διατήρηση της αυτονομίας των κοινωνικών εταίρων κατά τη διαδικασία συλλογικών διαπραγματεύσεων", εισαγωγή του κριτηρίου της απασχόλησης στους βασικούς δείκτες γενικής αξιολόγησης της οικονομικής κατάστασης και προόδου κάθε χώρας, ρητή αναφορά ως μέτρων "αύξησης της παραγωγικότητας", στη βελτίωση των εκπαιδευτικών συστημάτων και στην προώθηση της έρευνας και της καινοτομίας) και η καθιέρωση των εθνικών δημοσιονομικών κανόνων παραμένει υποχρεωτική, αλλά δεν απαιτείται να γίνει σε συνταγματικό επίπεδο (αρχική γερμανογαλλική πρόταση), ούτε καν στον υψηλότερο νομικό βαθμό (συμπεράσματα συνόδου της 11ης Μαρτίου).

Το νέο κείμενο κάνει λόγο για "επαρκώς δεσμευτικό τρόπο", πράγμα που σημαίνει νόμο ή νόμο-πλαίσιο.

Πάντως, για να μην είμαστε αιθεροβάμονες, η κυριαρχία της "λιτότητας" επί της "ανάπτυξης" συνεχίζει αναμφίβολα να υφίσταται: και οι 4 στόχοι του συμφώνου (αύξηση της ανταγωνιστικότητας - αύξηση της απασχόλησης - "διατηρησιμότητα" των δημοσίων οικονομικών - ενίσχυση της χρηματοπιστωτικής σταθερότητας) διαπνέονται από πνεύμα... εξυγίανσης, συνώνυμο της θυσίας (μειώσεις παροχών παντού), οι μισθοί συμπιέζονται ώστε να ακολουθούν τις εξελίξεις στον ιδιωτικό τομέα (που ξέρουμε πώς συμπεριφέρεται σε καιρούς κρίσης), η "φορολογική μεταρρύθμιση" ρητά και παραδειγματικά εξισώνεται με τη "μείωση της φορολόγησης επί του κόστους εργασίας" (ευνοϊκή για τους επιχειρηματίες, όχι για τους εργαζομένους), όλες οι κοινωνικές πολιτικές υπόκεινται στον (κατασταλτικό) νόμο της δημογραφίας, μετατρέποντας έτσι την αύξηση της μακροβιότητας σε οικονομικό βάρος όχι για το κράτος, ούτε καν μόνο για τους μακρόβιους αλλά και για όλους τους εργαζομένους.

* Ο μόνιμος μηχανισμός αποκτά σχεδόν οριστική μορφή και αυξάνει τις διαφορές του από τον προσωρινό.

Πρώτον, στο καθαρά θεσμικό επίπεδο, ο ESM συμφωνήθηκε να συγκροτηθεί μέσα από δύο διεθνείς συνθήκες: την υπό αναθεώρηση Συνθήκη της Λισαβόνας (με την ειδική προσθήκη που θα γίνει στο άρθρο 136 για να προβλεφθεί ο μηχανισμός) και υπό μία ειδική συνθήκη μεταξύ των χωρών της ευρωζώνης, με την οποία θα δημιουργηθεί ένας οιονεί διακυβερνητικός οργανισμός υπό το διεθνές δίκαιο και με έδρα το Λουξεμβούργο.

Δεύτερον, επιλέγεται ως διοικητικό σχήμα το πολιτικό σε βάρος του τεχνοκρατικού: ο ESM θα διοικείται από συμβούλιο αποτελούμενο από τους υπουργούς Οικονομικών των χωρών της ευρωζώνης και όχι από ανεξάρτητες και επιλεγμένες βάσει προσόντων προσωπικότητες - με ό,τι αυτό συνεπάγεται για το είδος και τον βαθμό τόλμης των αποφάσεων, καθώς και για το βάρος ορισμένων χωρών στη λήψη τους.

Τρίτον, ξεκαθαρίζει ποια ανάμιξη θα έχει ο οργανισμός αυτός στην αγορά ομολόγων: αφενός μεν, κατ’ εξαίρεση και υπό την αίρεση ομόφωνης (χωρίς μπλοκάρισμα από τυχόν αποχές) απόφασης του διευθυντικού συμβουλίου του, ο ESM θα μπορεί, επιπλέον των δανείων που θα παρέχει σε χώρα υπό δυσκολία, να τη "βοηθά" παρεμβαίνοντας στις πρωτογενείς αγορές, αφετέρου θα μπορεί, πάντα στο πλαίσιο της παρεχόμενης βοήθειας προς κάποια χώρα, να προβαίνει σε αγορές ομολόγων της που διακινούνται στις πρωτογενείς αγορές (με δυνατότητα, προφανώς, της υποβοηθούμενης χώρας να αγοράσει στη συνέχεια τα ομόλογά της από τον ESM σε καλύτερη τιμή).

Εκτός από την... κουβαρντοσύνη του νέου μηχανισμού, σημειώνεται και η μη πρόβλεψη συμμετοχής του στη δευτερογενή αγορά ομολόγων.

Τέταρτον, κατά μάλλον περίεργο τρόπο, με βάση το προηγούμενο του EFSF και την ελληνοϊρλανδική εμπειρία, το ΔΝΤ προβλέπεται μεν ότι "θα συνεργάζεται πολύ στενά" με τον ESM, αλλά δεν προσδιορίζονται οι ακριβείς όροι της συνεργασίας. Πολιτικός ελιγμός, γαλλογερμανική τρικλοποδιά στον κύριο Στρος-Καν, εν όψει γαλλικών εκλογών, ή παραθυράκι διαφοροποίησης για το μέλλον;

Πέμπτον, και ίσως βασικότερο, ξεκαθαρίζει ότι υπό το καθεστώς του ESM ενίσχυση μιας χώρας ίσον συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα ίσον αναδιάρθρωση. Και τούτο γιατί προβλέπεται ότι σε περίπτωση όπου η μακροοικονομική ανάλυση για την εξέλιξη του χρέους μιας χώρας αποφανθεί ότι δεν βρίσκεται σε διαχειρίσιμη τροχιά (πράγμα που εξ ορισμού θα συμβαίνει, αφού ακριβώς η διάγνωση της μη διαχειρισιμότητας του χρέους είναι εκείνη που θα έχει οδηγήσει μια χώρα στην αγκαλιά του ESM), η διαπραγμάτευση της υποβοηθούμενης χώρας με τους ιδιώτες πιστωτές της (δηλαδή τις ιδιωτικές τράπεζες) καθίσταται υποχρεωτική και οδηγεί σε "ευθεία ανάμιξή τους για τη διαμόρφωση όρων διαχειρισιμότητας του χρέους", δηλαδή, σε απλούστερα ελληνικά, σε αναδιάρθρωση.

Ο κανόνας αυτός έχει δύο κρίσιμες πρακτικές συνέπειες - μία για μετά το 2013 και μία άμεση: όταν τεθεί σε εφαρμογή ο ESM, και σε κάποιον βαθμό ως τίμημα για τη συμμετοχή των ιδιωτών δανειστών στη διαδικασία αναδιάρθρωσης, οι ιδιώτες θα είναι τρίτοι στη σειρά για την ικανοποίηση του χρέους τους, μετά το ΔΝΤ και τον ESM.

Από την ανακοίνωση αυτών των λεπτομερειών δε (το είδαμε ήδη στην πράξη) οι πιέσεις των αγορών, μέσω τόσο spreads όσο και αξιολογήσεων από διεθνείς οίκους, επί των πιθανών να προσφύγουν στον ESM χωρών (ανάμεσα στις οποίες εξακολουθεί να βρίσκεται, παρά τις περί του αντιθέτου κυβερνητικές βεβαιώσεις, η Ελλάδα), γίνονται πολύ εντονότερες, εν όψει της βεβαιότητας των τραπεζών ότι συμμετοχή στον ESM συνεπάγεται μη πλήρη ικανοποίηση - κλασική περίπτωση "δίκαιου" μέτρου που δημιουργεί επιπλέον και πιο άμεσες "αδικίες".

* Όσον αφορά στις τράπεζες, η Ευρώπη φαίνεται να μην έμαθε από τα... διδάγματα της Lehman Brothers.

Πρώτον, ζητούνται μεν νέα και σοβαρά τεστ αντοχής των τραπεζών (κάτι που εμμέσως πλην σαφώς σημαίνει ότι τα προ μηνών τεστ κρίθηκαν μη σοβαρά), όμως το θεσμικό πλαίσιο -και για τα τεστ και για την αξιολόγησή τους- παραμένει ίδιο ή πάντως δεν αποκτά, μέσα από αυτό το πακέτο, νέα ποιοτικά χαρακτηριστικά, ούτε καν ως ενδείξεις.

Δεύτερον, γίνεται μεν λόγος για την ανάγκη διαμόρφωσης εθνικών κανόνων για "επίλυση προβλημάτων χρεοκοπίας τραπεζών" (banking resolution), όμως ούτε εδώ έχουμε ενδείξεις ή χρονικούς προσδιορισμούς για τη διαμόρφωση ενός κοινού ευρωπαϊκού πλαισίου.

Τρίτον και πολιτικά σημαντικότερο, η κρισιμότατη συζήτηση ενός φόρου επί των τραπεζικών συναλλαγών (Financial Transaction Tax - FTT) βρίσκει μεν αναφορά στα συμπεράσματα της 25ης Μαρτίου, υπό διπλή όμως αίρεση: αφενός πρόκειται "να διερευνηθεί και να αναπτυχθεί περαιτέρω" (δηλαδή, μην περιμένετε σύντομη εφαρμογή) και αφετέρου του κολλάει ο επιθετικός προσδιορισμός "παγκόσμιος", και αυτό σημαίνει ότι η συζήτηση ξεφεύγει από το ευρωπαϊκό επίπεδο, όπου κάτι μπορούσε να γίνει, και πασάρεται σε επίπεδο G20, όπου οι πιθανότητες μπλοκαρίσματος (και όχι μόνο από τις ΗΠΑ) είναι πολύ μεγαλύτερες.

Η Ευρώπη, συνεπώς, συνεχίζει να μην είναι τολμηρή απέναντι στη χρηματιστική κερδοσκοπία.

Συμπερασματικά: αργά, αλλά διόλου ασήμαντα βήματα προς ένα αβέβαιο μέλλον. Ή αλλιώς: ένα τρένο που μπήκε στις ράγες της οικονομικής διακυβέρνησης, όχι όμως της επικράτησης της πολιτικής επί της οικονομίας ή του συλλογικού επί του εθνικού συμφέροντος.

* Ο κ. Κώστας Μποτόπουλος είναι συνταγματολόγος, πρώην ευρωβουλευτής του ΠΑΣΟΚ.
www.botopoulos.gr

Oι απόψεις που διατυπώνονται σε ενυπόγραφο άρθρο γνώμης ανήκουν στον συγγραφέα και δεν αντιπροσωπεύουν αναγκαστικά, μερικώς ή στο σύνολο, απόψεις του Euro2day.gr.