Συνηθίζουμε να λέμε ότι για να ορθοποδήσει η χώρα χρειάζεται να διορθωθούν τα κακώς κείμενα και να επιστρέψει ξανά η οικονομία σε τροχιά ανάπτυξης. Ωστόσο, προκειμένου να συμβούν αυτά, χρειάζεται όχι μόνο στην «κορυφή» της κοινωνικής πυραμίδας (δηλαδή στην πολιτική) αλλά και στη βάση (δηλαδή σε εμάς τους πολίτες) να αλλάξουν ορισμένες εδραιωμένες στάσεις και συμπεριφορές.
Χρειάζεται για παράδειγμα λιγότερος φανατισμός και περισσότερος διάλογος επί της ουσίας. Δυστυχώς, τα χρόνια της κρίσης έχει συμβεί έως τώρα το ακριβώς αντίθετο. Ίσως γιατί τόσο οι πολιτικοί μας όσο και εμείς φαίνεται να χρειαζόμαστε διαχωριστικές γραμμές. Δεξιοί εναντίον αριστερών και τούμπαλιν, ιδιωτικός τομέας εναντίον δημόσιου, ευρωπαϊστές, αντιευρωπαϊστές -και πάει λέγοντας. Κι αυτό που συστηματικά χάνουμε, είναι η έννοια της συνεργασίας, της σύνθεσης των ιδεών, της συναίνεσης, έστω και στα βασικά, ώστε να μπορέσουμε να υιοθετήσουμε επιτέλους ένα σχέδιο για την ανάταξη όχι μόνο της οικονομίας αλλά συνολικά της χώρας μας, που παρουσιάζει σημεία αποσύνθεσης σε όλα τα επίπεδα.
Το ερώτημα βεβαίως είναι ένα. Μπορεί μέσα από τον φανατισμό, τον διχασμό, να φτάσουμε σε ένα καλύτερο αύριο; Και η απάντηση είναι νομίζω προφανής.
Χρειαζόμαστε επίσης περισσότερη «προσωπική ευθύνη». Ακόμη και σε ιδιωτικές συζητήσεις, με φίλους και γνωστούς, πολύ σπάνια ακούς κάποιον να αναλαμβάνει τη δική του ευθύνη, αυτό το μικρό έστω μερίδιο που του αναλογεί, για το πώς φτάσαμε ως εδώ. Πάντα φταίνε κάποιοι άλλοι, αυτοί που «έτρωγαν», οι πολιτικοί, οι ξένοι, το κατεστημένο, λες και η «κοινωνία» μας δεν έπαιξε κανένα ρόλο, λες κι ο καθένας από εμάς ήταν απολύτως αμέτοχος και ανεύθυνος, ακόμη και για την ίδια του την ψήφο.
Η άλλη όψη του ιδίου νομίσματος είναι ότι ακόμη και σήμερα θέλουμε να αλλάξουν οι «άλλοι», να κάνουν θυσίες οι «άλλοι», ή έστω «πρώτα οι άλλοι». Κι ότι ακόμη και σήμερα, με το κράτος πέρα από τα όρια της χρεοκοπίας, πολλοί από εμάς, ακόμη και οπαδοί -επιφανειακά- της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, εξακολουθούν να περιμένουν τη λύση από το κράτος, ή φορτώνουν τις ευθύνες για τα όσα τους συμβαίνουν στο κράτος. Σε αυτό το κράτος που λατρεύουν να μισούν.
Υπάρχει βέβαια και δικαιολογία για αυτό. Κακά τα ψέματα, στην Ελλάδα μάθαμε ότι το κράτος, με τα χίλια στραβά του, είναι γενικώς υπεύθυνο για τους πολίτες, χωρίς όμως να έχουμε ξεκαθαρίσει ποια ακριβώς είναι τα όρια αυτής της ευθύνης και πού ξεκινά η προσωπική ευθύνη του καθενός μας.
Να μην πάρει, για παράδειγμα, μεγαλύτερο δάνειο απ' όσο αντέχει, να μη ζει πλουσιότερα απ' όσο επιτρέπουν τα εισοδήματά του, να προσέχει πού βάζει τα λεφτά του, κι αν είναι επιχειρηματίας, έστω και μικρός, να αναγνωρίζει και να αναλαμβάνει το ρίσκο των αποφάσεών του.
Πολλά θα αλλάξουν, αν καθένας από εμάς καταλάβει και αναλάβει την προσωπική του ευθύνη για τα όσα συμβαίνουν. Αν προσπαθήσει να αλλάξει πράγματα στον δικό του μικρόκοσμο και περιβάλλον. Αν σταματήσει να αποδέχεται ως δεδομένα όλα τα κακώς κείμενα που συνέβησαν κι εξακολουθούν να συμβαίνουν σε τούτη τη χώρα.
Χρειάζεται επίσης περισσότερη σύνεση και συναίνεση στην πολιτική σκηνή. Οι πολιτικοί μας έμαθαν να ποντάρουν στην «πόλωση», στο «σκληρό ροκ», όπως το έλεγαν επί ΠΑΣΟΚ, για να φέρνουν το εκλογικό αποτέλεσμα που ήθελαν, για να συσπειρώνουν τους ψηφοφόρους. Και πάντα απέφευγαν τη συναίνεση, θεωρώντας ότι αποτελεί εμπόδιο στη συνεχή φθορά του αντιπάλου, άρα και στην όσο το δυνατόν ταχύτερη εναλλαγή της εξουσίας.
Μπορεί πολιτικά να είχαν δίκιο, βοηθούσης και της κρατούσας αντίληψης σε μεγάλη μερίδα της κοινωνίας. Το κοινωνικό και οικονομικό αποτέλεσμα για τη χώρα όμως ήταν καταστρεπτικό. Ούτε είναι βέβαια τυχαίο ότι το κλίμα συναίνεσης που επικράτησε το καλοκαίρι, όταν η χώρα βρέθηκε στο χείλος του γκρεμού, αποδείχτηκε βραχύβιο. Την ίδια αντίληψη δείχνουν να έχουν και σήμερα οι πολιτικοί μας: Ό,τι κάνει ο αντίπαλος είναι λάθος, ακόμη και όταν ξέρουν ότι τα ίδια (ή περίπου τα ίδια) θα κάνουν κι εκείνοι μόλις κατακτήσουν την εξουσία.
Αυτό που δεν φαίνεται να έχουν καταλάβει, είναι ότι σήμερα τα περιθώρια είναι εξαιρετικά στενά. Η χώρα μπορεί να γλίτωσε την έξοδο από το ευρώ, η οικονομία και η κοινωνία όμως δεν αντέχουν άλλους «πειραματισμούς» οιουδήποτε είδους. Πολύ δε περισσότερο, όταν υπάρχουν πλέον και γεωπολιτικές προκλήσεις (όπως το προσφυγικό και ο τζιχαντισμός), που κλυδωνίζουν ολόκληρο το ευρωπαϊκό οικοδόμημα.
Δυστυχώς για όλους, το ήπιο, σταθερό κλίμα των τελευταίων δεκαετιών του 20ού αιώνα δείχνει να έχει τελειώσει, κι όχι μόνο για την Ελλάδα. Οι προκλήσεις που βρίσκονται μπροστά θα είναι μεγάλες. Κι αν η χώρα είναι απροετοίμαστη κι αδύναμη, όπως είναι τώρα, ενδέχεται να προκύψουν σημαντικοί νέοι κίνδυνοι.
Όσο νωρίτερα τα νιώσουμε αυτά και προσαρμοστούμε στις απαιτήσεις της συγκυρίας, με στοιχειώδη εθνική ομοψυχία, τόσο καλύτερο θα είναι το 2016.