Ο πόλεμος στη Λιβύη και η υπόγεια μάχη για το πετρέλαιο

Η απόφαση του αρχιστράτηγου του Λιβυκού Εθνικού Στρατού (LNA), Khalifa Hifter, να εξαπολύσει επίθεση στην Τρίπολη, έχει προκαλέσει σοβαρές αναταράξεις στο πολιτικό σύστημα της Λιβύης.

Η επιχείρηση ξεκίνησε μόλις μια εβδομάδα πριν από την πραγματοποίηση ενός προγραμματισμένου Εθνικού Συνεδρίου, που στηρίζεται από τον ΟΗΕ, και το οποίο είχε στόχο να διευκολύνει τις εθνικές εκλογές στην διχασμένη χώρα, όπου επί σχεδόν δυο χρόνια είχε επιτευχθεί εκεχειρία. Ήδη, μαχητές που στηρίζουν την Κυβέρνηση Εθνικής Συνεννόησης (GNA), με  έδρα την Τρίπολη, έχουν σταματήσει την επίθεση του Hifter. Όμως οι συνεχιζόμενες προσπάθειες του LNA μπορεί να εξελιχθούν σε μια παρατεταμένη σύγκρουση και έναν νέο εμφύλιο πόλεμο.

Για την ώρα, οι πιο πρόσφατες μάχες δεν είχαν ως αποτέλεσμα την παρεμπόδιση της πετρελαϊκής παραγωγής ή των εξαγωγών στη Λιβύη, και αυτό μπορεί να συνεχιστεί αν υπάρξει γρήγορα νέα εκεχειρία. Όμως όσο περισσότερο διαρκούν οι μάχες, τόσο πιο πιθανό είναι η πετρελαϊκή βιομηχανία της Λιβύης να χρησιμοποιηθεί με κάποιον τρόπο ως «μοχλός πίεσης». Και ακόμα και αν υπάρξει εκεχειρία, η επίθεση του Hifter έχει βραχυκυκλώσει βραχυπρόθεσμα τις όποιες προσπάθειες για εξεύρεση πολιτικής λύσης. Και τα δυο αποτελέσματα θα μπορούσαν να «παγώσουν» την προσπάθεια ανάκαμψης του πετρελαϊκού κλάδου της Λιβύης, ενώ ο ρεαλισμός που δείχνουν οι κυβερνήσεις θα μπορούσε να «στερέψει».

Η επέκταση της πετρελαϊκής εκμετάλλευσης από τον Hifter

Το να πούμε πως ο πετρελαϊκός τομέας της Λιβύης χρησιμοποιήθηκε ως «πιόνι» στην πολιτική κρίση της χώρας από την πτώση του Μουαμάρ Γκαντάφι το 2011, θα ήταν λίγο. Η πετρελαϊκή παραγωγή της Λιβύης, που τον Μάρτιο ανέρχονταν σε 1,1 εκατ. βαρέλια ημερησίως, διαρκώς διακόπτεται, καθώς οι διάφορες φράξιες πολεμούν η μια την άλλη για να αποκτήσουν πολιτική και οικονομικό πλεονέκτημα. Και οι μεταβολές στην παραγωγή υπήρξαν δραματικές: τον Αύγουστο του 20136 η πετρελαϊκή παραγωγή μειώθηκε σε μόλις 270.000 βαρέλια ημερησίως όταν ο Ibrahim Jadhran, διοικητής της Φρουράς των Πετρελαϊκών Εγκαταστάσεων προστάτευε τους τερματικούς σταθμούς εξαγωγής στα ανατολικά της Λιβύης, παρακρατούσε τις εξαγωγές ελπίζοντας να εξασφαλίσει περισσότερα έσοδα και καλύτερους μισθούς για την φατρία του.

O Hifter (ο Λιβυκός Εθνικός Στρατός του οποίου ευθυγραμμίζεται με τη Βουλή των Αντιπροσώπων, η οποία επί του παρόντος απορρίπτει την εξουσία της Κυβέρνησης Εθνικής Συνεννόησης) οπωσδήποτε κρατούσε σημειώσεις. Η στρατηγική του για συγκέντρωση εξουσίας από την αρχή του 2016 ήταν να θέσει σε προτεραιότητα τον «στραγγαλισμό» της πετρελαϊκής βιομηχανίας της χώρας.

Τον Σεπτέμβριο του 2016, οι δυνάμεις του κατέλαβαν τρεις πετρελαϊκούς τερματικούς σταθμούς στη λεγόμενη «Πετρελαϊκή Ημισέληνο»-   τα πετρελαϊκά λιμάνια Zueitina, Ras Lanuf και Es Sider- και ξαναξεκίνησε τις πετρελαϊκές εξαγωγές ελπίζοντας να διαμορφώσει την εικόνα του απελευθερωτή και να κερδίσει περισσότερη στήριξη από τους Λίβυους. Μάλιστα, επέτρεψε οι πετρελαϊκές εξαγωγές να διαχειρίζονται από την Εθνική Εταιρεία Πετρελαίου (NOC), η οποία έχει έδρα στην Τρίπολη. Από τότε που ολοκληρώθηκε εκείνη η επιχείρηση, οι δυνάμεις του Hifter έχουν θέσει υπό τον έλεγχο τους όλους τους πετρελαϊκούς τερματικούς σταθμούς και τα πετρελαιοφόρα πεδία στην Ανατολική Λιβύη, τα οποία αντιστοιχούν χοντρικά στα δυο τρίτα της συνολικής παραγωγής της Λιβύης. Οι μόνες εξαιρέσεις υπήρξαν κάποιες σύντομες περίοδοι κατά τις οποίες πρώην φρουροί εξαπέλυαν επιθέσεις στις πετρελαϊκές εγκαταστάσεις.

Τον Ιανουάριο, ο Hifter εξαπέλυσε επίθεση στην περιοχή Fezzan, κατά τα φαινόμενα για να φέρει στη σταθερότητα σε μια από τις πιο απομακρυσμένες περιοχές της Λιβύης, η οποία μαστίζεται από το λαθρεμπόριο, την εμπορία ανθρώπων και τη τζιχαντιστική δραστηριότητα. Όμως το πραγματικό έπαθλο ήταν το μεγαλύτερο πετρελαιοφόρο πεδίο της Λιβύης, το El Sharara. Το πεδίο είχε βγει εκτός παραγωγής για αρκετούς μήνες, καθώς οι τοπικοί φρουροί απαιτούσαν τοπικές επενδύσεις. Όμως η επίθεση του Hifter έδιωξε τους φρουρούς αυτούς και επέτρεψε για μια ακόμα φορά στη NOC να κάνει εξαγωγές πετρελαίου από τους τερματικούς σταθμούς.

Η επίθεση της Fezzan θα μπορούσε αναμφίβολα να θεωρηθεί το τελευταίο κομμάτι στο πετρελαϊκό παζλ του Hifter. Ελέγχοντας την Fezzan στα νοτιοδυτικά και την Κυρηναϊκή στα ανατολικά, ο Hifter ελέγχει τώρα ουσιαστικά ολόκληρη την χερσαία παραγωγή πετρελαίου της Λιβύης, που του δίνει οικονομικό και πολιτικό πλεονέκτημα.

Τα μόνα σημαντικά πετρελαϊκά πεδία που δεν βρίσκονται υπό τον έλεγχό του, είναι κάποια μικρά παράκτια πεδία στη Δυτική Λιβύη στη Μεσόγειο. Και πέραν των πετρελαϊκών πεδίων, μόνο ένα σημαντικό διυλιστήριο και ένας σημαντικός τερματικός σταθμός πετρελαϊκών εξαγωγών –στην Zawiya, δυτικά της Τρίπολης- δεν βρίσκονται υπό τον έλεγχό του (όπως και μερικά μικρά εξαγωγικά τέρμιναλ). Σε γενικές γραμμές, παρά το ότι συνεργάζεται με τη NOC, ο Hifter ελέγχει ουσιαστικά την μόνη οικονομική πηγή που έχει αξία στη Λιβύη.

Η Zawiya είναι πιθανότατα ένα έπαθλο-κλειδί που θέλει να εξασφαλίσει ο Hifter στο πλαίσιο της επίθεσής του στην Τρίπολη. Το ερώτημα τώρα είναι το εξής: θα συνεχίσει να επιτρέπει ρεαλιστικά στη NOC να έχει πρόσβαση στο πετρέλαιο που ελέγχει ο ίδιος, ενώ ταυτόχρονα θα μάχεται κατά των μαχητών που τάσσονται υπέρ της GNA στην Τρίπολη;

Ο επικεφαλής της NOC, Mustafa Sanalla, έχει ζητήσει ο φορέας αυτός να παραμείνει πολιτικά ουδέτερος, παρά το ότι η έδρα της είναι στην Τρίπολη. Όπως, ο ρεαλιστικός τρόπος με τον οποίον η NOC κατάφερε να πλοηγηθεί στη διαμάχη μεταξύ του Hifter και των αντιπάλων του στην Τρίπολη, σημειώθηκε σε περίοδο εκεχειρίας και όχι κατά τη διάρκεια ενεργών εχθροπραξιών. Η κατάρρευση της εκεχειρίας απαιτεί έναν νέο τρόπο σκέψης.

Η μάχη για την Κεντρική Τράπεζα και την Εθνική Εταιρεία Πετρελαίου

Μια αιτία-κλειδί για το ευρύτερο συνεχιζόμενο γεωπολιτικό δίλημμα της Λιβύης, είναι ο διαχωρισμός μεταξύ των περιοχών της Κυρηναϊκής στα ανατολικά, όπου βρίσκεται η Βουλή των Αντιπροσώπων, και της Τριπολιτανίας στα δυτικά, όπου έχει την βάση της η GNA. Αυτός ο διαχωρισμός έχει γίνει πιο έντονος τον τελευταίον αιώνα: παλαιότερα, καμία περιοχή δεν ανήκε με ουσιαστικό τρόπο στην ίδια πολιτική οντότητα. Κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησής του από το 1969 έως το 2011, ο Γκαντάφι προσπάθησε να καλύψει τις διαφορές της περιοχής συγκεντρώνοντας τον έλεγχο του πετρελαϊκού τομέα της Λιβύης.

Οι πολιτικές του έδωσαν τη δυνατότητα σε μια χούφτα βασικών φορέων να ελέγχουν τα πετρελαϊκά έσοδα, κανένας εκ των οποίον δεν ήταν τόσο σημαντικός όσο η Κεντρική Τράπεζα της Λιβύης και η NOC. Λειτουργικά, η NOC επέβλεπε την πετρελαϊκή παραγωγή και τις πωλήσεις πετρελαίου υπό τον Γκαντάφι, όμως τα έσοδα έρρεαν μέσω της κεντρικής τράπεζας, η οποία συνεργάζονταν με τον υπουργό Οικονομικών της Λιβύης για να βοηθήσει στην πληρωμή των μισθών των δημοσίων υπαλλήλων. Αυτό το σύστημα εξακολουθεί να ισχύει και σήμερα.

Δεν θα πρέπει να αποτελεί έκπληξη που παρασκηνιακά οι αντίπαλοι της Ανατολικής και Δυτικής Λιβύης τσακώνονται για τον έλεγχο τόσο της Κεντρικής Τράπεζας όσο και της NOC. Και οι δυο φορείς τεχνικά εδρεύουν στην Τρίπολη, και έτσι είναι δύσκολο η Βουλή των Αντιπροσώπων και ο Hifter να αποκτήσουν τον έλεγχο των φορέων αυτών –ακόμα και όταν η κυβέρνησή τους αναγνωρίστηκε διεθνώς στο διάστημα Αυγούστου 2014-Μαρτίου 2016. Μάλιστα, η Βουλή των Αντιπροσώπων, που εδράζει στην Tobruk, έχει δημιουργήσει παράλληλες εκδοχές και των δυο φορέων: μια Εθνική Εταιρεία Πετρελαίου με έδρα την Βεγγάζη και μια Κεντρική Τράπεζα με έδρα την Βεγγάζη. Οι σύμμαχοι του Hifter έχουν προσπαθήσει πολλές φορές να εξασφαλίσουν διεθνή αναγνώριση για τους φορείς αυτούς, όμως απέτυχαν.

Μέχρι τώρα, ο Hifter και οι σύμμαχοί του δεν έχουν καταφέρει να ελέγξουν την Κεντρική Τράπεζα της Λιβύης. Κατά τη διάρκεια της εκεχειρίας των τελευταίων δυο ετών, ο Hifter έχει προσπαθήσει να χρησιμοποιήσει ως μοχλό πίεσης τον έλεγχο των πετρελαϊκών τερματικών σταθμών, προκειμένου να αυξήσει την επιρροή του στην Κεντρική Τράπεζα της Λιβύης. Τον Ιούνιο του 2018, αφότου ο Hifter ανακατέλαβε από τους φρουρούς του Jadhran τους πετρελαϊκούς τερματικούς σταθμούς, δήλωσε πως θα ξανα-ανοίξει τα τέρμιναλς μόνο αν ο διορισμένος από τη Βουλή των Αντιπροσώπων διοικητής της κεντρικής τράπεζας, αντικαταστήσει τον διοικητή της Κεντρικής Τράπεζας της Λιβύης, Sadiq al-Kabir. Απαίτησε επίσης να γίνει έλεγχος ώστε να εξακριβωθεί το πού δαπανήθηκαν τα πετρελαϊκά έσοδα της τράπεζας.

Ο Hifter έχει κατηγορήσει την κεντρική τράπεζα ότι χρηματοδοτεί τους ισλαμιστές μαχητές που του επιτίθενται. Και, ενώ αυτό μπορεί να μην είναι απόλυτα ακριβές, η τράπεζα έχει πράγματι χρηματοδοτήσει κατά το παρελθόν ομάδες και από τις δυο πλευρές του πολέμου, περιλαμβανομένων και Ισλαμιστών μαχητών: ο ίδιος ο al-Kabir μάλιστα σχετίζεται με Ισλαμιστές.

Ενας εμφύλιος πόλεμος αλλάζει τις συνθήκες της εκεχειρίας

Και εδώ βρίσκεται το δίλημμα του Hifter, αν οι νέες εχθροπραξίες στη Λιβύη μετατραπούν σε ολοκληρωτικό εμφύλιο πόλεμο. Η GNA διοικεί την κεντρική τράπεζα, η οποία ελέγχει τα πετρελαϊκά έσοδα. Μαχητές πολλών εκ των βασικών ένοπλων ομάδων που προστατεύουν την Τρίπολη, όπως οι Ειδικές Δυνάμεις Αποτροπής, καθώς και πολλές από τις ταξιαρχίες της Μισράτα που είχαν εμπλακεί στην επίθεση στη Σύρτη, λαμβάνουν μισθούς από την Κεντρική Τράπεζα της Λιβύης ως δημόσιοι υπάλληλοι.

Εν ολίγοις, αυτό το σύστημα της εποχής Γκαντάφι σημαίνει πως όταν οι δυνάμεις του Hifter επιτρέπουν την εξαγωγή πετρελαίου από τις περιοχές που ελέγχουν, τότε βοηθούν να χρηματοδοτηθούν οι μαχητικές οργανώσεις που τις πολεμούν –και τις βοηθούν να διασφαλίσουν και κρίσιμης σημασίας καύσιμα για τις πολεμικές προσπάθειες. Κατά τη διάρκεια της εκεχειρίας, αυτή η συνέπεια άξιζε να γίνει αποδεκτή, αρκεί ο Hifter να διασφάλιζε τη συνεχιζόμενη πληρωμή των δημοσίων υπαλλήλων σε όλη τη χώρα και να αύξανε τη λαϊκή υποστήριξη. Όμως κατά τη διάρκεια μιας ενεργούς σύγκρουσης, οι θυσίες για την LNA μπορεί να είναι υπερβολικά μεγάλες.

Ωστόσο, ένας παράγοντας που μπορεί να ωθήσει τον Hifter να συνεχίσει να επιτρέπει τις πετρελαϊκές εξαγωγές είναι πως ορισμένες από τις δημόσιες πληρωμές κατευθύνονται προς τους δικούς του στρατιώτες και δημόσιους υπάλληλους στην Κυρηναϊκή. Όπως η NOC, έτσι και η κεντρική τράπεζα της Λιβύης έχει προσπαθήσει όπου είναι δυνατόν να παραμένει πραγματίστρια και πολιτικά ουδέτερη. Αυτό σημαίνει πως πρέπει να συντηρεί τους κυβερνητικούς μισθούς στην ανατολή, περιλαμβανομένων των διακανονισμών για ορισμένα μέλη της LNA. Αν ο Hifter διακόψει τις πετρελαϊκές εξαγωγές, θα μπορούσε να «παγώσει» τις πληρωμές αυτές και, αν και εξωτερικοί υποστηρικτές θα μπορούσα να ενισχύσουν τους μισθούς των μαχητών της LNA, ωστόσο οι κυβερνητικοί και δημόσιοι υπάλληλοι στην Κυρηναϊκή θα έβλεπαν μεγάλες μειώσεις στους μισθούς τους.

Ενα πιθανό εναλλακτικό σύστημα εξαγωγών

Ρεαλιστικά, αν ο Hifter κόψει τις πετρελαϊκές εξαγωγές μέσω της NOC που εδρεύει στην Τρίπολη, πιθανότατα θα προσπαθούσε να συνεχίσει τις εξαγωγές με διαφορετικό «όχημα»: την Εθνική Εταιρεία Πετρελαίου που εδρεύει στην Βεγγάζη και στηρίζεται από τη Βουλή των Αντιπροσώπων, η οποία δυσκολεύεται να δραστηριοποιηθεί. Η Εθνική Εταιρεία Πετρελαίου με έδρα την Βεγγάζη πιθανότατα θα έστελνε τα όποια πετρελαϊκά της έσοδα μέσω της αντίπαλης κεντρικής τράπεζας που έχει ιδρύσει ο Tobruk, δίνοντας στον Hifter όχι μόνο τον έλεγχο της ροής πετρελαίου στη Λιβύη, αλλά και τον έλεγχο των πετρελαϊκών εσόδων.

Δεν είναι όμως ξεκάθαρο αν αυτό το σχέδιο θα είναι αποτελεσματικό. Υπάρχει μια εκκρεμής απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ που απαγορεύει τις πετρελαϊκές πωλήσεις από οποιονδήποτε πέραν των θεσμών που έχουν έδρα στην Τρίπολη· πολλές διαφορετικές ομάδες από το 2011 έχουν προσπαθήσει να κάνουν εξαγωγή πετρελαίου από την ανατολική Λιβύη ανεξάρτητα από την Τρίπολη, όμως πάντα αποτύγχαναν. Είναι απόλυτα πιθανό εν μέσω εμφυλίου πολέμου η Αίγυπτος και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα να διευκολύνουν αυτές τις πετρελαϊκές εξαγωγές προκειμένου να συντηρήσουν τη δύναμη του Hifter.

Οι ΗΠΑ, όμως, εξακολουθούν να ευθυγραμμίζονται με το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ και το 2018 απείλησαν να επιβάλουν κυρώσεις στον Hifter αν δεν επαναλάβει τις ροές πετρελαίου μέσω των επίσημων θεσμών που εδρεύουν στην Τρίπολη. Μάλιστα, υπό την κυβέρνηση Ομπάμα, το πολεμικό ναυτικό των ΗΠΑ είχε παρέμβει για να αποτρέψει τις ανεξάρτητες πετρελαϊκές εξαγωγές από τη Λιβύη.

Εν τούτοις, οι συνεχιζόμενες πετρελαϊκές ροές από τη Λιβύη αποτελούν πρωταρχικό συμφέρον των ΗΠΑ, ιδιαίτερα καθώς επιδιώκουν την επιβολή κυρώσεων στις πετρελαϊκές εξαγωγές του Ιράν και της Βενεζουέλας. Αν ο Hifter διακόψει τις πετρελαϊκές ροές μέσω της NOC –και ο μόνος τρόπος που μπορούν να παραμείνουν σε σχετικά υψηλό επίπεδο οι πετρελαϊκές εξαγωγές είναι αν ο Hifter χρησιμοποιήσει την Εθνική Εταιρεία Πετρελαίου με έδρα τη Βεγγάζη- τότε οι ΗΠΑ μπορεί να κάνουν πίσω.

Σε κάθε περίπτωση, όσο περισσότερο συνεχίζεται ο εμφύλιος πόλεμος στη Λιβύη, τόσο πιθανότερο είναι ο Hifter να εκμεταλλευτεί το πλεονέκτημα που έχει αποκτήσει στον πετρελαϊκό τομέα, βάζοντας τις εξαγωγές πετρελαίου της Λιβύης σε εύθραυστη θέση.