Βοηθά ο «λαϊκισμός» την οικονομική ανάπτυξη;

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι σήμερα ο όρος «λαϊκισμός» έχει αποκτήσει αρνητική χροιά. Ομως είναι αμφίβολο αν ο όρος παραπέμπει σε μία πραγματική πολιτική οντότητα ή αν απλά χρησιμοποιείται από τους πολιτικούς ως ένας αρνητικός χαρακτηρισμός για τους αντιπάλους τους.

Τα βιβλία και επιστημονικά άρθρα που επιχειρούν έναν -χωρίς επιτυχία- προσδιορισμό του φαινομένου θα μπορούσαν να γεμίσουν μερικούς ουρανοξύστες της Νέας Υόρκης. Το πρόβλημα είναι ότι είτε ο προτεινόμενος προσδιορισμός είναι τόσο γενικός ώστε να περιλαμβάνει οτιδήποτε, είτε τόσο περιοριστικός ώστε αφήνει πολιτικά κινήματα που πολλοί θα θεωρούσαν «λαϊκιστικά» εκτός.

Πάντως ένα χαρακτηριστικό που βρίσκουμε σε όλα τα ώριμα «λαϊκιστικά» κινήματα είναι η ύπαρξη ενός δημοφιλούς, χαρισματικού ηγέτη, που βρίσκεται πάνω από τα κόμματα και που συγκεντρώνει στο πρόσωπό του πολλές εξουσίες. Είναι τόσο σημαντική η παρουσία ενός χαρισματικού ηγέτη για τον προσδιορισμό ενός κόμματος ως «λαϊκιστικού», ώστε σε πολλές χώρες η έννοια του «populismo» ταυτίζεται με αυτή του «caudillismo».

Η ύπαρξη αυτού του πανίσχυρου ηγέτη είναι ένα από τα χαρακτηριστικά που τρομάζουν τους υποστηρικτές της παραδοσιακής δημοκρατίας (δηλαδή της «κομματοκρατίας»), που φοβούνται ότι ένας τέτοιος ηγέτης μπορεί να οδηγήσει σε κατάλυση της διάκρισης των εξουσιών, στην αποδυνάμωση του κοινοβουλίου και των παραδοσιακών κομμάτων κ.λπ.

Ομως, μεταξύ των μελετητών του φαινομένου, οι απόψεις δεν είναι τόσο μονοσήμαντες. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν εδώ οι απόψεις του σημαντικότερου ίσως μελετητή του φαινομένου, του Αργεντινού καθηγητή του Πανεπιστημίου του Εssex Ernesto Laclau (που απεβίωσε πρόσφατα).

Ο Laclau, που είχε ως επίκεντρο των ερευνών του τη Λατινική Αμερική, συμφωνεί με το ότι η ύπαρξη ενός χαρισματικού ηγέτη είναι βασικό χαρακτηριστικό ενός «λαϊκιστικού» κινήματος. Ομως, σε αντίθεση με την κρατούσα άποψη, ο Laclau θεωρεί ότι αυτό δίνει τη δυνατότητα στα κινήματα αυτά σε ορισμένες περιπτώσεις να παίξουν έναν εκσυγχρονιστικό ρόλο, κάτι το οποίο απέτυχαν να κάνουν τα παραδοσιακά κόμματα.

Ποιες είναι αυτές οι περιπτώσεις; Aφορούν κυρίως κοινωνίες όπου οι θεσμοί είναι εύθραυστοι έως ανύπαρκτοι. Αυτό σημαίνει ότι απουσιάζουν οι μηχανισμοί εκείνοι που ενισχύουν την κοινωνική συνοχή και επιτρέπουν στην κοινωνία -ή σε μια κρίσιμη μάζα της - να διαμορφώσει ένα κοινό όραμα (π.χ. «μεταρρυθμίσεις») και να συστρατευθεί πίσω από αυτό. Αντίθετα, σε μία τέτοια κοινωνία επικρατεί ο πολυκερματισμός και η γενικευμένη δυσπιστία, όπου κανένας δεν μπορεί να ταυτισθεί με τίποτα παραπάνω από τα ατομικά, οικογενειακά, συντεχνιακά ή κομματικά συμφέροντα.

Σε μία τέτοια κοινωνία, η ύπαρξη ενός χαρισματικού ηγέτη μπορεί να αναπληρώσει τα κενά που αφήνει η ελλιπής λειτουργία των θεσμών, να προσδώσει συνοχή στο κοινωνικό σώμα και να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις συστράτευσης πίσω από ένα κοινό όραμα εκσυγχρονισμού και μεταρρυθμίσεων. Πάνω απ' όλα επιτρέπει στο άτομο να ταυτισθεί με κάτι που υπερβαίνει τη στενή του καθημερινότητα.

Ο ηγέτης είναι ο λαός και ο λαός είναι ο ηγέτης: Oπως το διατύπωσε ο νεοεκλεγείς πρόεδρος του Μεξικό Andrés Manuel López Obrador: «Εγώ δεν ανήκω σε εμένα, εγώ ανήκω σε εσάς και γι' αυτό δεν μπορώ να σας απογοητεύσω».

O Laclau διατύπωνε τις θεωρίες του κυρίως με άξονα αναφοράς τις χώρες της Λατινικής Αμερικής. Ομως η Ελλάδα έχει δύο πολύ σημαντικά κοινά σημεία με τις χώρες της Λατινικής Αμερικής:

* Την ουσιαστική απουσία θεσμών και την εξ αυτής απορρέουσα γενικευμένη κοινωνική δυσπιστία. Το πόσο εύθραυστοι είναι π.χ. οι πολιτικοί θεσμοί φαίνεται από το γεγονός ότι η Ελλάδα εμφανίζει έναν από τους μεγαλύτερους αριθμούς (επιτυχημένων και αποτυχημένων) στρατιωτικών πραξικοπημάτων στον κόσμο (σε σχέση φυσικά με την ιστορική της διάρκεια της ως κράτους) και το γεγονός ότι το κυριότερο επιχείρημα που χρησιμοποίησαν οι πολιτικές ελίτ για την ένταξη της Ελλάδας στην ΕΕ ήταν η αποφυγή ενός στρατιωτικού πραξικοπήματος.

* Ενα άλλο κοινό σημείο μεταξύ των χωρών της Λατινικής Αμερικής και της Ελλάδας είναι ότι η λεγόμενη «δημοκρατία» σε αμφότερες τις περιπτώσεις ουσιαστικά μεταφράστηκε σε μια στυγνή «πελατειοκρατική κομματοκρατία» και η οικονομία της, μια «διαπλεκόμενη οικογενειοκρατία» (όπως στην Ελλάδα, έτσι και στη Λατινική Αμερική ζει και βασιλεύει ο μύθος σχετικά με την «ηρωική μικρομεσαία οικογενειακή επιχείρηση»).

Αν δεχτούμε ότι οι απόψεις του Laclau είναι σωστές, τότε ίσως είναι λάθος να υποστηρίζεται ότι τα προβλήματα της Ελλάδας σήμερα πηγάζουν από την παρουσία ενός έντονου «λαϊκισμού». Το αντίστροφο μάλλον συμβαίνει: H απουσία ριζικών μεταρρυθμιστικών μέτρων μπορεί να οφείλεται ακριβώς στην απουσία ενός «λαϊκιστικού» κινήματος -υπό την έννοια της απουσίας ενός λαοπρόβλητου ηγέτη (και ενός Συντάγματος που θα ενίσχυε την εξουσία του έναντι αυτής των κομμάτων), που θα διατύπωνε ένα όραμα που θα επέτρεπε στις μάζες να ταυτισθούν με αυτό/αυτόν.

Πάντως μια τέτοια περίπτωση είναι παντελώς ανέφικτη σήμερα, καθόσον όπως δείχνουν όλες οι δημοσκοπήσεις, δεν υπάρχει ούτε ένας Ελληνας πολιτικός ηγέτης που να μην έχει την πλειοψηφία του λαού εναντίον του...