Ανάπτυξη στην Ελλάδα: Tα δύο πρόσωπα του Ιανού

Ο αρχαίος Ρωμαίος θεός Ιανός εμφανίζεται με δύο πρόσωπα, που είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Η πολυπόθητη, λοιπόν, αλλά μη ορατή ακόμη, ελληνική ανάπτυξη, έχει κι αυτή δύο πρόσωπα, που ευτυχώς ή δυστυχώς υπάρχουν και τα δύο μαζί...

Το σκοτεινό πρόσωπο του Ιανού: Οι ιδιαιτερότητες της ελληνικής οικονομίας

1.- Το ψάρι βρομάει από το κεφάλι

Πολιτικοί και τεχνοκράτες, που αποφασίζουν για εμάς, αγνοούν πώς λειτουργεί η ελληνική οικονομία στην πράξη.

2.- Το οικονομικό μας μοντέλο δεν είναι βιώσιμο

Παρά το γεγονός ότι έχουμε πετύχει το διπλό πλεόνασμα (δημοσιονομικό και εμπορικό), το οικονομικό μας μοντέλο δεν έχει αλλάξει και πολύ, καθώς διατηρεί:

• Προστατευτική και κλειστή οικονομία, με υψηλότατο ποσοστό «προσοδοθηρίας» (το 50% των Ελλήνων εισπράττει εισοδήματα, χωρίς να χρειάζεται να εργάζεται για να τα αποκτήσει).

• Χαμηλό επίπεδο εσωτερικού ανταγωνισμού.

• Χαμηλή διεθνή ανταγωνιστικότητα.

• Υψηλό ποσοστό παραοικονομίας.

• Υψηλότατο αριθμό μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων, χωρίς κίνητρο για επέκταση, καινοτομία και εξωστρέφεια, με χαρακτηριστικά οικογενειακής επιχείρησης.

• Υψηλό αριθμό επιστημόνων, αλλά όχι επαρκή αριθμό στελεχών εξωστρεφών επιχειρήσεων.
• Υψηλότατο ποσοστό συμμετοχής του Δημόσιου Τομέα στην εθνική οικονομία (επισήμως κοντά στο 65%, ανεπισήμως κοντά στο 85%).

• Αποτυχημένο Παραγωγικό Μοντέλο, σύμφωνα με το οποίο λιγότερο από το 35% του ενεργού πληθυσμού ασχολείται με παραγωγικές δραστηριότητες, ενώ ταυτόχρονα μόνο το 25% της απασχόλησης αφορά διεθνώς εμπορεύσιμες δραστηριότητες.

• Εσωστρεφή οικονομία, όπου παρά τη δραματική μείωση του εργατικού κόστους, οι εξαγωγές μας ανέρχονται μόνο στο 12% του ΑΕΠ (ενώ στην αμέσως ανώτερη θέση των χωρών της Ευρωζώνης πριν από την Ελλάδα, βρίσκεται η Πορτογαλία με 25%).

• Μη «ισορροπημένο» ΑΕΠ, καθώς κλάδοι με δυνατότητες και διεθνή ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα κατέχουν χαμηλότατο έως και ανύπαρκτο ποσοστό.

3.- Οι συνθήκες είναι ασαφείς

Οι συνθήκες υπό τις οποίες προσδοκούμε την ανάπτυξη είναι μάλλον ασαφείς, καθώς δεν μπορούμε να έχουμε ασφαλείς εκτιμήσεις για το πολιτικό σκηνικό στο εγγύς μέλλον, τις εξελίξεις όσον αφορά το (μη βιώσιμο) Δημόσιο Χρέος, την ανακεφαλαιοποίηση (άρα και τη ρευστότητα) των τραπεζών, την πορεία των μεταρρυθμίσεων (άνοιγμα αγοράς, γραφειοκρατία, δημόσια διοίκηση), αλλά και τη στάση της κοινωνίας.

Οι απαραίτητες προϋποθέσεις της (κάθε) ανάπτυξης

Είναι γεγονός επίσης ότι οι προϋποθέσεις για ένα περιβάλλον που ευνοεί την ανάπτυξη δεν είναι και οι ευνοϊκότερες. Παράγοντες όπως φορολογία, ασφαλιστικό κόστος, ρευστότητα, ιδιοκτησιακό καθεστώς, κόστος ενέργειας, επίλυση διαφορών (δικαιοσύνη), οικονομική διπλωματία, ευρύτερος αναπτυξιακός σχεδιασμός, παιδεία, κουλτούρα επιχειρηματικότητας, καθώς και ένα εθνικό εξαγωγικό marketing μάλλον δεν ευνοούν σημαντικά μια αναπτυξιακή προοπτική.

Ελαφρά βελτίωση υπάρχει σε τομείς όπως η δημόσια διοίκηση, η γραφειοκρατία, το άνοιγμα των αγορών και η ευελιξία στην αγορά εργασίας, τα οποία θέλουν χρόνο για να φανούν.

Θετική εικόνα συναντάμε μόνο στο κόστος εργασίας, στον αριθμό υποψηφίων προς στελέχωση των επιχειρήσεων και σε ικανοποιητικό επίπεδο στην προσφορά υποδομών (κλειστές μονάδες, που μπορούν να επανεκινήσουν σύντομα τη λειτουργία τους).

Ένα ειδικό θέμα, τέλος, είναι κατά πόσον ο διεθνής έλεγχος θα διατηρηθεί. Ξέρουμε ότι ο διεθνής έλεγχος χαρακτηρίζεται από ιδεοληπτικές εμμονές, όπως αυτές της τρόικας. Ξέρουμε όμως επίσης ότι μπορεί να σταθεί εμπόδιο στο πολιτικό σύστημα, που μόλις αισθανθεί ελεύθερο, πιθανότατα θα αρχίσει και πάλι το γνωστό πελατειακό, προστατευτικό και παροχολογικό του παιχνίδι.

...Και τα 8 εμπόδια για επενδύσεις

Το Νοέμβριο του 2012, το Υπουργείο Οικονομικών της Ολλανδίας (κατόπιν αίτησης της ελληνικής κυβέρνησης), ως μια χώρα με εντυπωσιακές εξαγωγικές επιδόσεις, υπέβαλε μελέτη για την προσέλκυση ξένων επενδύσεων στην Ελλάδα. Να λοιπόν τα 8 μεγάλα εμπόδια που εντόπισε και που ακόμα δεν έχουν ξεπεραστεί:

1.- Μεγάλα διοικητικά και γραφειοκρατικά εμπόδια, ιδιαίτερα σε σχέση με τις νέες τεχνολογίες.

2.- Ανυπαρξία υποστήριξης σε στρατηγικές πωλήσεων.

3.- Στενή εξαγωγική βάση.

4.- Ανυπαρξία προωθητικής πολιτικής ευρέως φάσματος.

5.- Έλλειψη συνεργασίας αρμόδιων φορέων.

6.- Απουσία προσπαθειών προσέλκυσης ξένων κεφαλαίων για επενδύσεις σε καινοτόμες αναπτυξιακές πολιτικές.

7.- Απουσία branding.

8.- Απουσία οικονομικής διπλωματίας.

Σχεδιασμένη Δημιουργική Αναρχία: Το ιδανικό Ελληνικό Αναπτυξιακό Πρότυπο

Γνωρίζουμε ότι χωρίς μεγάλες (ξένες) επενδύσεις, η ανεργία δεν θα μειωθεί σε σημαντικό βαθμό. Γνωρίζουμε επίσης, ότι αυτές οι επενδύσεις δεν προβλέπονται στο εγγύς μέλλον, καθώς οι προϋποθέσεις δεν είναι ακόμη ευνοϊκές.

Γνωρίζουμε, τέλος, ότι η ανεργία μπορεί να απορροφηθεί σε σημαντικό βαθμό από μεγάλες επιχειρήσεις, οι οποίες σήμερα είναι πολύ λίγες (περί το 2% του συνόλου) και δεν προβλέπεται η αύξησή τους στο εγγύς μέλλον. Άρα, αναγκαστικά θα πρέπει να πορευθούμε με βάση το μοντέλο που ήδη έχουμε. Τις πολλές μικρές μονάδες δηλαδή!

Αφού λοιπόν δεν μπορούμε να κάνουμε αλλιώς, τουλάχιστον ας ακολουθήσουμε μια σειρά κατευθύνσεων που θα κάνουν την οικονομία μας περισσότερο δυναμική και με αναπτυξιακή προοπτική:

1.- Στροφή σε (διεθνώς) εμπορεύσιμες δραστηριότητες (αυτό σημαίνει αλλαγή προσανατολισμού, ότι δηλαδή ατμομηχανή της οικονομίας δεν μπορεί να είναι πια η εγχώρια ζήτηση).

2.- Αλλαγή εργασιακού περιβάλλοντος τουλάχιστον για το 20% του παραγωγικού μας πληθυσμού.

3.- Ανάπτυξη τομέων και κλάδων στους οποίους έχουμε ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα και προοπτική.

Για να γίνει αυτό, χρειάζονται απαραίτητα δύο πράγματα:

1.- Κίνητρα και υποστήριξη (π.χ. ευνοϊκό φορολογικό καθεστώς, πληροφόρηση, εκπαίδευση, εθνικό marketing).

2.- Κίνητρα για προώθηση συνεργειακών δράσεων (κατά το ιταλικό μοντέλο του 1970, που προσφέρει φορολογική και νομική κάλυψη και marketing).

Ας δούμε, λοιπόν, τους κλάδους που έχουν ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα και οι περισσότεροι από αυτούς, μάλιστα, αφορούν διεθνώς εμπορεύσιμες δραστηριότητες:

• Τουρισμός, ναυτιλία, εμπόριο, που αποτελούν πάνω από το 30% του ΑΕΠ.

• Πρωτογενής αγροτικός, κτηνοτροφικός, αλιευτικός τομέας, με έμφαση όμως στα τοπικά (ονομασία προέλευσης) παραδοσιακά και βιολογικά προϊόντα, τα οποία μέσω της επώνυμης ζήτησης (branding) και σε συνδυασμό με τον τουρισμό μπορούν να προσφέρουν επιπλέον μεγάλες εξαγωγικές προοπτικές.

• Ανάπτυξη της παραθεριστικής κατοικίας, του ιατρικού τουρισμού, καθώς και του τουρισμού τρίτης ηλικίας.

• Ανάπτυξη του νέου κλάδου των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, με τα μοναδικά πλεονεκτήματα που προσφέρει ο ελλαδικός χώρος (ήλιος, αέρας, θάλασσα).

• Ορθολογιστικοποίηση της μεταποίησης και της βιομηχανικής παραγωγής (ιδιαίτερα στα τρόφιμα, τα φάρμακα κ.λπ.) και εκμετάλλευση των πλεονεκτημάτων που έχει η Ελλάδα (γεωγραφικός χώρος και ανθρώπινο δυναμικό) για την ευρωπαϊκή ιδιαίτερα βιομηχανία.

• Ανάπτυξη διαμετακομιστικών κόμβων για την αποθήκευση και διακίνηση εμπορευμάτων του διεθνούς εμπορίου (λιμάνια, κέντρα logistics).

• Αξιοποίηση και ανάπτυξη ειδικών κλάδων με ιδιαίτερα ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα, που, όσο και να φαίνεται παράξενο, είναι η υψηλή τεχνολογία, ο πολιτισμός, η παιδεία και η υγεία.

• Αξιοποίηση επίσης του ορυκτού μας πλούτου.

Χαρακτηριστικό της μεγάλης προοπτικής είναι το γεγονός ότι οι περισσότεροι από αυτούς τους κλάδους, είτε έχουν συρρικνωθεί, είτε δεν έχουν καν αρχίσει να αναπτύσσονται.

Ένα άλλο πλεονέκτημα που έχουμε επίσης είναι ότι οι περισσότεροι τομείς που αναφέρθηκαν πιο πριν ως οι κυρίαρχες επιλογές ανάπτυξης χρειάζονται σχετικά χαμηλή χρηματοδότηση.

Τέλος ένα ακόμα πλεονέκτημα είναι ότι μια τέτοια μορφή παραγωγικού μοντέλου δεν είναι μονοσήμαντη και αυτό σημαίνει ότι η εθνική οικονομία δεν εξαρτάται υπερβολικά από έναν ή έστω από λίγους τομείς, γεγονός πολύ επικίνδυνο. Γι' αυτό, λοιπόν, να ποιο φαίνεται να είναι το ιδανικό νέο παραγωγικό μας μοντέλο:

Σχεδιασμένη: κίνητρα και υποστήριξη σε συγκεκριμένους τομείς
Δημιουργική: κίνητρα για συνεργασία, με βάση τα «εθνικά» μας ταλέντα:
ευελιξία, φιλότιμο, τόλμη, κινητικότητα
Αναρχία : πολλές μικρές ανεξάρτητες μονάδες.

Και δύο απαραίτητες διευκρινίσεις:

Πρώτον, για όσους αντιδρούν στην ιδέα μιας «σχεδιασμένης» οικονομίας: Όταν έχεις 28% ανεργία, δεν έχεις την πολυτέλεια για μη σχεδιασμένες πρωτοβουλίες!

Δεύτερον, εννοείται ότι ούτως ή άλλως θα πρέπει να γίνουν παράλληλα μεγάλες προσπάθειες και για προσέλκυση ξένων επενδύσεων και για τη δημιουργία μεγάλων μονάδων.

Το «φωτεινό» πρόσωπο του Ιανού

Ευτυχώς σήμερα υπάρχουν αρκετές θετικές ενδείξεις, ότι τουλάχιστον έχει επέλθει σταθεροποίηση (πιάσαμε πάτο δηλαδή), όπως οι θετικοί ρυθμοί της βιομηχανίας και η σταθεροποίηση του λιανεμπορίου.

Παράλληλα όμως, έχουμε και μερικά ελπιδοφόρα δεδομένα, όπως:

(α) Η σημαντική άνοδος του τουρισμού (κι ας μην ξεχνάμε ότι σε αυτό συνετέλεσε σημαντικά η απελευθέρωση της κρουαζιέρας).

(β) Η ανάπτυξη των start up εταιριών, ιδιαίτερα στο χώρο της πληροφορικής.

(γ) Η αμυδρή ακόμα, αλλά σταθερή στροφή προς την παραγωγή και τον αγροτοκτηνοτροφικό κλάδο.

Βέβαια το 90% των νέων επιχειρηματικών δραστηριοτήτων αφορά το παλαιό παραγωγικό μοντέλο, ενώ ένα 10% μόνο αφορά νέες καινοτόμες και εξωστρεφείς δραστηριότητες. Ε, λοιπόν, αυτό το 10% θα πρέπει να το κάνουμε 20% αύριο και 30% μεθαύριο!

Έχουμε, επίσης, αρκετά παραδείγματα καινοτομίας ακόμα και σε τομείς όπου δεν θα το φανταζόμαστε, όπως η νέα μορφή της οικονομίας του «φραπέ», στα κέντρα των πόλεων, που δημιουργεί νέα brands που ενισχύουν και την ελληνική παραγωγή και τον τουρισμό.

Αναδεικνύεται τέλος, κάτι πολύ καινούργιο για την Ελλάδα, που δείχνει ότι σημαντικός αριθμός, ιδιαίτερα νέων ανθρώπων, αρχίζει να σκέπτεται πολύ πιο δημιουργικά και συλλογικά, σε σχέση με το παρελθόν. Ενδεικτικοί τομείς η κοινωνική επιχειρηματικότητα, ο πολιτισμός και οι συλλογικές δράσεις σε τοπικό επίπεδο.

Ας μην ξεχνάμε επίσης ότι υπάρχουν τομείς που δεν έχουν αξιοποιηθεί σχεδόν καθόλου, όπως:

1.- Ο «νέος» μας εθνικός πλούτος, το επιστημονικό ανθρώπινο δυναμικό δηλαδή.

2.- Ο «ακάθαρτος» πλούτος μας, όπως τα απορρίμματα που οδηγούνται κατά 82% σε ταφή έναντι 36% του ευρωπαϊκού μέσου όρου.

3.- Ο «άγνωστος» πλούτος μας, όπως οι αναξιοποίητες ιαματικές πηγές μας και ο οικοτουρισμός, που δαπανά το 15% του ευρωπαϊκού τουριστικού συναλλάγματος και είναι τουρισμός για όλο τον χρόνο.

Θα μπορούσα να αναφέρω επίσης και ιδέες που θα συντελούσαν ακόμη περισσότερο στην ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας, όπως ερευνητικές συνέργειες Πανεπιστημίων – Επιχειρήσεων και μειωμένοι φορολογικοί και ασφαλιστικοί συντελεστές σε νέες επιχειρήσεις αιχμής.

Θα μπορούσα, τέλος, να αναφέρω και ιδέες σχετικά με την αντιμετώπιση του προβλήματος της έλλειψης ρευστότητας, ιδιαίτερα για βιομηχανικές και εξαγωγικές μονάδες. Κι αυτό έχει να κάνει π.χ. με οργανωμένη προσέλκυση ξένων παραγωγικών επιχειρήσεων: «Έχετε τα χρήματα, έχετε το marketing. Έχουμε τους ανθρώπους, έχουμε τα κτίρια και τον εξοπλισμό. Συνεταιριζόμαστε;».

Ποιο είναι το συμπέρασμα τελικά; Θα έλθει η ανάπτυξη;

Κατά πάσα πιθανότητα λοιπόν θα έλθει, αλλά τι μορφή θα έχει,σε πόσο χρόνο και σε ποιο βαθμό; Η απάντηση λοιπόν είναι σαν τα δύο πρόσωπα του Ιανού:

Είτε λοιπόν θα έλθει μέσα από ένα σύστημα ανοργάνωτο, ασυντόνιστο, ασχεδίαστο, αλλά έχοντας αποκτήσει δυναμική, μάλλον θα δουλεύει (αυτή η ανάπτυξη βέβαια δεν θα αρκεί για να επουλωθούν γρήγορα οι πληγές και δεν μπορεί να έχει γερά θεμέλια).

Είτε αντίθετα, με ένα μικρό «σπρώξιμο» και λίγο πολιτικό θάρρος, η ανάπτυξη θα μπορούσε να συμβολιστεί με το παραμύθι που μιλάει για το ρυάκι και τον βράχο που το εμποδίζει να προχωρήσει και να γίνει ποταμάκι. Ο βράχος είναι μεγάλος και όσο νερό κι αν έρθει, δεν μπορεί να τον διαλύσει. Ακόμα όμως και ένα μικρό ρυάκι μπορεί σιγά-σιγά να τον διαβρώσει και να δημιουργήσει άλλα μικρά ρυάκια, που λίγο παραπέρα θα ενωθούν σε ποταμάκι.

Το πόσες λοιπόν από τις απαραίτητες προϋποθέσεις θα καλύψουμε και ο βαθμός στον οποίο θα ακολουθήσουμε τις ενδεδειγμένες κατευθύνσεις, θα κρίνουν τελικά αν το ρυάκι της ανάπτυξης θα εμποδίζεται από τον βράχο, ώστε να περνάει λίγο μόνο νερό, ή αν θα τον παρακάμψει ώστε να εξελιχθεί σε ποταμάκι...