Η αβάσταχτη ελαφρότητα της ανάπτυξης

Τα δύο μεγαλύτερα ερωτήματα της χρονιάς που μόλις ξεκίνησε αφορούν το μεν πρώτο το μέλλον του πολιτικού σκηνικού, το δε δεύτερο το αν η ύφεση σταμάτησε και η ανάπτυξη -έστω και δειλά- κάνει τα πρώτα βήματά της. Στο πρόσφατο βιβλίο μου «Ελληνοπάθεια», εκφράζω την άποψη ότι πραγματική, δυναμική και μακροχρόνια ανάπτυξη θα έρθει για τη χώρα μας μόνον αν γίνει μια νέα επανάσταση: η μεταρρύθμιση των θεσμών.

Ίσως η φλόγα της επανάστασης αυτής να έχει ανάψει με πολύ σιγανή φωτιά και γι' αυτό να μην το έχουμε αντιληφθεί ακόμη. Ίσως. Επειδή όμως με ή χωρίς επαναστάσεις η ζωή προχωρά ούτως ή άλλως, κι επειδή επαναστάσεις τέτοιου τύπου γίνονται κάθε 100 χρόνια, και αν, ας δούμε ως τότε τι κάνουμε. Ας αναλογισθούμε απλώς ότι η τελευταία τέτοιου τύπου επαναστατική περίοδος ξεκίνησε το 1910 και τερματίσθηκε κοντά στο 1932!

Η αξία μιας τέτοιας επανάστασης εμφανίζεται στο εμπορικό ισοζύγιο της χώρας. Όπως γράφει ο Α. Δοξιάδης στο βιβλίο του «Το Αόρατο Ρήγμα», το εμπορικό ισοζύγιο (η διαφορά δηλαδή ανάμεσα στην αξία των αγαθών που πουλάνε οι κάτοικοι μιας χώρας στους ξένους) (εξαγωγές) και στην αξία των αγαθών που αγοράζουν από τους ξένους (εισαγωγές), συμπυκνώνει το θεμελιακό πρόβλημα της Ελλάδας.

Αυτό είναι δύσκολο να το διακρίνουν οι πολίτες, καθώς στα τηλεπαράθυρα, στον Τύπο και στο Διαδίκτυο, έχουν γίνει και συνεχίζουν να γίνονται άπειρες συζητήσεις, ελάχιστες όμως γι' αυτό το θέμα. Αυτοί μάλιστα που δείχνουν όχι μόνον να μην το καταλαβαίνουν, αλλά περισσότερο να μην τους ενδιαφέρει, είναι οι πολιτικοί (ευτυχώς όχι όλοι, πάντως οι περισσότεροι).

Αρκετοί, βέβαια, που το αντιλαμβάνονται, είτε το αντιστρατεύονται για βραχυχρόνιας προοπτικής πολιτικούς λόγους, είτε έχουν άλλες προτεραιότητες. Κυρίως την επανεκλογή τους μέσω της «προστασίας» της ευρύτερης πολιτικής πελατείας τους. Άλλο όμως αν έτσι ροκανίζουν το κλαδί του δέντρου, στο οποίο όλοι καθόμαστε!...

Η χώρα μας, δυστυχώς, δεν έχει μόνον οικονομικής φύσεως ελλείμματα, όπως το δημοσιονομικό ή το εμπορικό ισοζύγιο. Τα μεγαλύτερα ελλείμματα, που είναι οι αιτίες μάλιστα για τα παραπάνω, αφορούν:

• την πολιτική ζωή (με την έλλειψη εμπιστοσύνης των πολιτών προς το πολιτικό σύστημα)
• την ηθική τάξη (όπως η διαφθορά και η γενικευμένη ανομία)
• την κοινωνική προστασία
• την Παιδεία και
• τους Θεσμούς

Δυστυχώς, τα ελλείμματα αυτά δημιουργούν ένα τεράστιο «εικονικό» χρέος, που συμβολίζει τη μεγάλη απόσταση που έχουμε σε πολλούς σημαντικούς τομείς της κοινωνικής και οικονομικής ζωής από τις ανεπτυγμένες χώρες.

Όλοι σχεδόν οι δείκτες μας κατατάσσουν στις τελευταίες θέσεις, όχι μόνο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά και του ΟΟΣΑ. Όλοι αυτοί οι τομείς έχουν τεράστια σημασία, καθώς ο ένας επηρεάζει τον άλλον και όλοι μαζί την εξαιρετικά χαμηλή ανταγωνιστικότητα της χώρας, που δημιουργεί με τη σειρά της το εμπορικό έλλειμμα, το θεμελιακό πρόβλημά της!

Είναι όμως τα πράγματα τόσο άσχημα; Αισιόδοξες προοπτικές δεν υπάρχουν καθόλου;

Ευτυχώς, η χώρα μας διαθέτει πολλά ανεκμετάλλευτα αποθέματα και αρκετά πλεονεκτήματα, που θα μπορούσαν να μειώσουν, να μηδενίσουν τα ελλείμματα και να δημιουργήσουν εν τέλει πλεονάσματα. Πραγματική και μακροχρόνια ανάπτυξη δηλαδή!

Χρειάζεται όμως χρόνος πολύς και πολλή μεθοδική δουλειά!

Παρά τα πολλά και μεγάλα σφάλματα, τόσο των δανειστών μας, όσο και των ελληνικών κυβερνήσεων, με τη «συνενοχή» μάλιστα του πολιτικού συστήματος (ιδιαίτερα στην αντίσταση κατά των μεταρρυθμίσεων), γνώμη μου είναι ότι ορθώς τέθηκε ως ο πρώτος στόχος η δημοσιονομική εξυγίανση, δηλαδή η δημιουργία πρωτογενούς πλεονάσματος. Πρώτα νοικοκυρεύεις το μαγαζί σου και μετά σκέφτεσαι πώς θα το αναπτύξεις. Άλλο βέβαια αν αυτή η δημοσιονομική «εξυγίανση» βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό σε οριζόντια και εν πολλοίς άδικα μέτρα.

Εννοείται φυσικά ότι θα μπορούσαν να ξεκινήσουν παράλληλα και οι απαραίτητες μεταρρυθμίσεις, που όταν θα άρχιζαν να αποδίδουν, και θα ανακούφιζαν τους ασθενέστερους και θα συντελούσαν στην «όποια» οικονομική ανάκαμψη.

Το δεύτερο όμως βήμα, και μάλιστα απαραίτητο, και για ψυχολογικούς λόγους, είναι η ανάπτυξη. Βέβαια, αυτό που ονομάζουμε ανάπτυξη δεν είναι κάτι που το αποφασίζουμε και μετά το θέτουμε σε λειτουργία. Χρειάζονται πάρα πολλές προϋποθέσεις, για τις οποίες σίγουρα έγιναν πολύ λιγότερα από όσα έπρεπε.

Την ώρα που κάποιες ενδείξεις, όπως το δημοσιονομικό πλεόνασμα, το τουριστικό ρεύμα, κάποιοι δείκτες του οικονομικού κλίματος, οι ενδείξεις για σταθεροποίηση του λιανεμπορίου, η διαφημιστική δαπάνη, είναι θετικές, τόσο το παραγωγικό μας μοντέλο, όσο και η πολιτική ρευστότητα προκαλούν ανησυχίες.

Η πιθανή σταθεροποίηση της οικονομίας είναι μάλλον αποτέλεσμα του φυσικού νόμου της άνωσης όταν πιάσεις πάτο, που σημαίνει φυσικά την προσαρμογή της κοινωνίας και της οικονομίας στην πραγματικότητα και την αρχή της προσπάθειας για νέες, πιο δημιουργικές δραστηριότητες.

Είναι πλέον σαφές ότι η ανάκαμψη δεν θα προέλθει από μεγάλες ξένες επενδύσεις, καθώς το περιβάλλον ούτε φιλικό είναι ούτε ασφαλές, αλλά από εμάς τους ίδιους. Το ερώτημα είναι πώς. Μια απάντηση θα ήταν ένα ισχυρό τραπεζικό σύστημα, που θα προσφέρει ρευστότητα. Αυτό θα χρειαστεί όμως πολύ χρόνο, καθώς λείπουν τόσο τα 70 περίπου δισ. που έφυγαν από τις εγχώριες τράπεζες, όσο και το γεγονός ότι είναι άρρηκτα συνδεδεμένο αφενός με τις σχετικές τροϊκανοευρωπαϊκές διεργασίες (ανακεφαλαιοποίηση), αφετέρου με το ελληνικό πολιτικό σκηνικό.

Μόνο το 10% των νέων επιχειρήσεων που ιδρύθηκαν την τελευταία διετία ακολουθεί έναν διαφορετικό δρόμο. Οι εξαγωγές που έδειχναν σημαντική ανοδική πορεία τελευταία έχουν υποχωρήσει και λόγω της γραφειοκρατίας, της έλλειψης κεφαλαίων και ρευστότητας, όπως και άλλων διαρθρωτικών προβλημάτων.

Τα start-ups και οι νέες τεχνολογίες δίνουν ενθαρρυντικά μηνύματα, αλλά είναι πολύ μικρής δυναμικότητας και φυσικά πολύ νωρίς.

Το κύριο ζητούμενο είναι η δημιουργία διεθνών εμπορεύσιμων δραστηριοτήτων, που θα αξιοποιούν τα εθνικά μας πλεονεκτήματα. ΚΑΙ σε αυτό το σημείο είμαστε ακόμη πολύ πίσω!

Ίσως και από το κράτος να υπάρχουν κάποιες ενδείξεις, ότι σιγά-σιγά κάτι αρχίζει να αλλάζει, τα ορατά όμως θετικά βήματα είναι πολύ λίγα ακόμα, και σίγουρα δεν αρκούν.

Το πρόβλημα όμως παραμένει: υψηλή φορολογία, αδυναμία παροχής ρευστότητας, γραφειοκρατία και στεγανά προστασίας στην αγορά.

Κι επειδή η ανάπτυξη είναι ένα εξαιρετικά πολύπλοκο, δύσκολα ελεγχόμενο και ακόμη πιο δύσκολα προβλέψιμο θέμα, θα προσπαθήσω να την αναλύσω μέσα από δύο «αναγνώσεις», που όταν διαβάζονται μαζί, συνθέτουν ένα μεγάλο και αντιφατικό «παζλ».

• Η πρώτη ανάγνωση έχει να κάνει με το επιθυμητό πλαίσιο, που δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη, αλλά και με τα θετικά στοιχεία, τις ευκαιρίες και τα πλεονεκτήματα που έχουμε για να δημιουργήσουμε ένα επιτυχημένο αναπτυξιακό μοντέλο.

• Η δεύτερη ανάγνωση έχει να κάνει με τις ιδιαιτερότητες και τα εμπόδια που υπάρχουν στη χώρα μας και δυσκολεύουν την ανάπτυξη, αλλά και με το τι και σε ποιον βαθμό μπορούμε να κάνουμε. Μπορούμε να μιλάμε τελικά για ένα ποτήρι μισογεμάτο ή μισοάδειο;

Οι δύο παραπάνω αναγνώσεις λοιπόν σε προσεχές μου άρθρο.

Εις το επανιδείν!

* Ο κ. Γιώργος Σταμάτης είναι Σύμβουλος Ανάπτυξης Επιχειρήσεων και Συγγραφέας. Διδάσκει στα Πανεπιστήμια N.Y.C. Τιράνων και Πράγας. Εξέδωσε τελευταία το βιβλίο «Ελληνοπάθεια».