V έναντι U: H ελληνική οικονομία μετά την κρίση

Η χειρότερη μεταπολεμική ελληνική ύφεση ενδέχεται να πλησιάζει σε ένα τέλος. Σε πρόσφατη εισήγησή του στη Βουλή για την οικονομία, ο υπουργός Οικονομικών προέβη στην εκτίμηση ότι «αν συνεχίσουμε έτσι η πρόβλεψη για το ΑΕΠ φέτος θα κυμανθεί σε ένα εύρος καλύτερο από τις αρχικές προβλέψεις».

Αρκετοί ελπίζουν ότι ακολουθεί σύντομα ισχυρή ανάκαμψη, τύπου V. Σύμφωνα με στοιχεία του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και ανεξάρτητων μελετητών για περιστατικά «τυπικών» οικονομικών κρίσεων σε ανεπτυγμένες οικονομίες, η ανάπτυξη σε βάθος χρόνου ξεπερνά τη συσσωρευμένη συρρίκνωση. Τι ισχύει στην περίπτωση της Ελλάδας;

Η ελληνική οικονομία προσπαθεί να σταθεροποιηθεί έπειτα από πρωτοφανή συρρίκνωση. Η οικονομική δραστηριότητα σε σταθερές τιμές μετρά 20 συνεχόμενα τρίμηνα συρρίκνωσης και φέτος θα έχει υποχωρήσει κατά σχεδόν ένα τέταρτο από τα υψηλότερα επίπεδα.

Σε απόλυτα μεγέθη, η ελληνική οικονομία έχει επιστρέψει στα επίπεδα του 2001, το έτος πριν από την επίσημη χρήση του νέου νομίσματος. Το ΔΝΤ έχει καταγράψει σημαντική ύφεση και για τα έτη 1847 (-14%), 1852 (-14,7%), 1856 (-11,7%), 1891 (-11,5%), 1919 (-17,7%) και 1981-83 (-4%).

Όμως, το μέγεθος της κρίσης δεν είναι απαραίτητη συνθήκη για γρήγορη ανάκαμψη. Η σημερινή συρρίκνωση, από πολύ υψηλή βάση, ταυτίστηκε με την υπερθέρμανση της οικονομίας.

Οι οικονομολόγοι συνηθίζουν να αξιολογούν καίρια οικονομικά μεγέθη, να τα αποτυπώνουν σε γράφημα και έτσι να χαρακτηρίζουν την ανάκαμψη που ακολουθεί μια κρίση. Η συζήτηση επικεντρώνεται σε τρία σενάρια: "V", "U" και "W". Αποτυπώνεται γραφικά η πορεία μεγεθών όπως του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ), της απασχόλησης και της βιομηχανικής παραγωγής.

Μια ανάκαμψη σχήματος V είναι εύρωστη, όπως και η αντίστοιχη στους δείκτες. Με σχήμα τύπου U, η ανάκαμψη από την ύφεση είναι ασθενέστερη και αποτυπώνεται πιο επίπεδη: χρειάζεται περισσότερος χρόνος για να φθάσουν τα οικονομικά μεγέθη τα προ της ύφεσης επίπεδα.

Σε σχήμα τύπου W η ανάπτυξη επιστρέφει για λίγα τρίμηνα και διακόπτεται από νέα ύφεση.

Υπάρχουν καταλύτες που ενδέχεται να επιταχύνουν ή να δυσχεράνουν την ανάκαμψη:

(α) Η συγκυρία στην οποία τοποθετείται η παγκόσμια οικονομία, με γειτονικές χώρες να επιδρούν στις εμπορικές συναλλαγές. Επιπλέον, όταν η ανάκαμψη εξαρτάται αποκλειστικά από τις κυβερνητικές δαπάνες δεν αναμένεται να έχει διάρκεια.

(β) Η χρηματοδότηση στον ιδιωτικό τομέα. Η οικονομική ανάπτυξη χρησιμοποιεί ως καύσιμο την πιστωτική επέκταση. Την περίοδο 2000-2008 η χρηματοδότηση στην Ελλάδα αυξήθηκε κατά 100 δισ. ευρώ προς νοικοκυριά και 90 δισ. ευρώ προς επιχειρήσεις, ομολογουμένως από χαμηλά επίπεδα. Δυστυχώς το δημόσιο χρέος αυξήθηκε κατά 120 δισ. ευρώ αντίστοιχα, ενώ η αξία που παρήγαγε το σύνολο της οικονομίας σε όρους αποπληθωρισμένου ΑΕΠ ήταν μόνο 50 δισ. ευρώ! Σήμερα η πραγματική οικονομία προσεγγίζει τα επίπεδα του 2000, αλλά με συνολικό δανεισμό 2,5 φορές υψηλότερο.

(γ) Αργός βηματισμός σε μεταρρυθμίσεις που προσελκύουν κεφάλαια. Η εγχώρια ζήτηση (δηλαδή οι καταναλωτικές δαπάνες) ενδέχεται να παραμείνουν σε χαμηλά επίπεδα, με τα νοικοκυριά να έχουν ως προτεραιότητα την εξόφληση φορολογικών υποχρεώσεων και την αποπληρωμή τραπεζικού χρέους. Ανάκαμψη θα έρθει όταν η ιδιωτική εγχώρια ζήτηση αρχίσει να αυξάνεται, παίρνοντας τη σκυτάλη από δημόσιες δαπάνες που ενδεχομένως έχουν τονώσει την αγορά εργασίας.

Η ελληνική οικονομία χαρακτηρίζεται από πρόσθετα προβλήματα. Η ιδιωτική κατανάλωση δεν αναμένεται να σημειώσει θετικό πρόσημο σε ετήσια βάση πριν από το 2015. Η κάμψη στη δημόσια κατανάλωση προβλέπεται να διατηρηθεί έως το 2016 λόγω της δημοσιονομικής προσαρμογής. Και ενώ οι προσδοκίες για τις εξαγωγές αγαθών και υπηρεσιών είναι θετικές, ο ρυθμός ανάπτυξης φαίνεται να παραμένει χαμηλότερος από την τελευταία ισχυρή επίδοση το 2010.

Μια ανάκαμψη σχήματος V είναι λιγότερο πιθανή όταν ο δανεισμός των εμπορικών τραπεζών μειώνεται ταχύτατα. Στην Ελλάδα ο δανεισμός διαμορφώνεται 15% χαμηλότερα τα τελευταία 2,5 χρόνια, με την αρνητική πορεία να διατηρείται.

Τέλος, με τη δημοσιονομική προσπάθεια που είναι σε εξέλιξη, η πρόβλεψη για το πρωτογενές αποτέλεσμα γενικής κυβέρνησης είναι ότι θα ανέλθει στα επίπεδα του 4% προς το ΑΕΠ το 2016 και θα διατηρηθεί ως το 2020. Όμως -από το 1975 έως σήμερα- τέτοιο γεγονός έχει παρατηρηθεί στην Ελλάδα μόνο την περίοδο 1995-2000, στην υπερπροσπάθεια για ένταξη στη ζώνη του ευρώ.

Συνοψίζοντας, υπάρχουν δύο τρόποι να προσεγγίσει κανείς την ανάκαμψη που -εύλογα- αναμένεται στην Ελλάδα. Για την πιο αισιόδοξη πλευρά, το μέγεθος της ύφεσης προοιωνίζεται ισχυρή ανάκαμψη. Στις ΗΠΑ έχει καταγραφεί ότι τις βαθύτερες μεταπολεμικές κρίσεις ακολούθησε ισχυρή ανάκαμψη, όπως τα πρώτα δύο χρόνια μετά την ύφεση της περιόδου 1980-1982. Επιπλέον στην Ελλάδα η ύφεση δεν έχει τις ρίζες της στα προβλήματα του τραπεζικού κλάδου όπως αυτά επηρέασαν άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

Μια πιο απαισιόδοξη προσέγγιση αφορά τις οικονομίες που διορθώνουν έπειτα από αλματώδη ανάπτυξη (υπερθέρμανση), στις οποίες συνήθως εκλείπουν οι συνθήκες για άμεση ανάκαμψη. Άλλωστε υπάρχουν δομικά προβλήματα στην Ελλάδα που εξηγούν την προέλευση τέτοιας ύφεσης και συνηγορούν υπέρ αδύναμης ανάκαμψης.

Τέτοια προβλήματα είναι η έλλειψη ανταγωνιστικότητας, τα χρεωμένα νοικοκυριά, η έλλειψη διάθεσης για επενδύσεις που μπορούν να δημιουργήσουν θέσεις εργασίας, καθώς και το αποπληθωριστικό περιβάλλον. Η ανάπτυξη μπορεί να είναι εύθραυστη αν ακολουθεί ύφεση που σχετίζεται με πιστωτική κρίση που αφορά προβληματικά τραπεζικά ιδρύματα και υπερχρεωμένους δανειολήπτες. H τραπεζική κρίση στην Ιαπωνία το 1990 και το αποπληθωριστικό περιβάλλον άφησαν την οικονομία στάσιμη για μία δεκαετία, ενώ πρόωρη αύξηση στη φορολογία το 1997 τη βύθισε ξανά στην ύφεση.

Οι πρόσφατες εξελίξεις στην ελληνική οικονομία έχουν δημιουργήσει τη γενική προσδοκία ότι ισχυρή ανάκαμψη τύπου V ακολουθεί. Κατά την άποψή μου, δεν πρόκειται για μια τυπική περίπτωση. Απαιτείται περισσότερος χρόνος, με δομικές αλλαγές, που θα υποκαταστήσουν την έλλειψη δημοσιονομικών ή νομισματικών εργαλείων, καθώς και τις (προσωρινά περιορισμένες) δυνατότητες για πιστωτική επέκταση.

Έτσι η οικονομία θα ανακάμψει ηπιότερα, στην αρχή με μορφή U. Επιμέρους κλάδοι θα ωφεληθούν ταχύτερα. Όμως στο σύνολο της οικονομίας, μια πορεία με μακρύτερο επίπεδο πυθμένα ασθενούς ανάπτυξης φαίνεται το πιθανότερο ενδεχόμενο.

* Αναλυτής της Dromeus Capital.