Σε ένα εξαιρετικό άρθρο της, πρόσφατη έκδοση του περιοδικού Economist (που διαβάζεται μόνο με συνδρομή) αναφέρεται στην ανάγκη επαναπροσδιορισμού των μακροοικονομικών απόψεων μετά την έλευση της πανδημίας.
Όπως επισημαίνεται, η θεωρία του Keynes που στηρίζεται στην αύξηση των κρατικών ελλειμμάτων όταν ο οικονομικός κύκλος βρίσκεται στο ναδίρ, κυριάρχησε στην πράξη από την δεκαετία του 1930-40 μέχρι και τη δεκαετία του 1970. Στη συνέχεια, με το στασιμοπληθωρισμό εκείνης της δεκαετίας, τη σκυτάλη πήρε η σκέψη του Friedman και του αμερικανικού κεντρικού τραπεζίτη Volcker με άξονα τον περιορισμό της παροχής χρήματος, προκειμένου να τιθασευτεί ο πληθωρισμός και με έμφαση στις «διαρθρωτικές αλλαγές».
Τις δεκαετίες του 1990 και του 2000, επικράτησε μια «μίξη» των παραπάνω θεωριών, για την ευέλικτη στοχοποίηση του πληθωρισμού, με συγκράτηση ελλειμμάτων και χρεών, αλλά και αναδιανομή του πλούτου σύμφωνα με τις πολιτικές προδιαγραφές της εκάστοτε κυβέρνησης.
Η κρίση του 2008 και το «ορόσημο» της πανδημίας
Το σύστημα αυτό φάνηκε να «μπάζει νερά», ήδη μετά την κρίση του 2008-2009, σημείο κλειδί σύμφωνα με πολλούς οικονομολόγους, για πολλά από τα οικονομικά και κοινωνικά φαινόμενα (με την σταδιακή εδραίωση του λαϊκισμού να είναι το πιο χαρακτηριστικό) που προέκυψαν έκτοτε.
Το βέβαιο είναι ότι η έλευση της πανδημίας και το τεράστιο οικονομικό σοκ που προκάλεσε και προκαλεί, φαίνεται να σφραγίζει το τέλος και αυτής της κυρίαρχης σχολής. Αυτό συμβαίνει καθώς τεράστια χρηματικά ποσά ύψους τρισεκατομμυρίων, που σε πολλές περιπτώσεις στηρίζονται στο έμμεσο «τύπωμα χρήματος, ή τα λεγόμενα «λεφτά από το ελικόπτερο», ρίχνονται στον αγώνα διατήρησης της απασχόλησης και στην επαναφορά των οικονομιών σε φάση ανάπτυξης.
Απολύτως δικαιολογημένες στη συγκεκριμένη συγκυρία, οι κινήσεις αυτές επαναπροσδιορίζουν στην πράξη τη σχέση μεταξύ της «κρατικής παρέμβασης» και του ιδιωτικού τομέα, καθιστούν προφανές ότι τα κράτη θα παίξουν πολύ μεγαλύτερο ρόλο στην οικονομική δραστηριότητα, για μεγάλο χρονικό διάστημα, ενώ ενδέχεται να καταστήσουν ξανά τις (θεωρητικά ανεξάρτητες) Κεντρικές Τράπεζες σε εργαλεία του εκάστοτε υπουργείου Οικονομικών, δηλαδή σε μηχανές που κόβουν χρήμα, όποτε το χρειάζονται τα κρατικά ταμεία.
Ταυτόχρονα εμφανίζονται με ένταση δύο κοινωνικοπολιτικά φαινόμενα.
- Η αύξηση της ανισότητας, καθώς στη πλειονότητα των περιπτώσεων, είναι οι εργαζόμενοι χαμηλού εισοδήματος που απειλούνται τόσο από την ανεργία, όσο και υγειονομικά, από τον κορωνοιό, μη έχοντας κατά κανόνα δυνατότητα απομονωμένης εργασίας.
- Η γενικότερης αύξηση της ανεργίας, αλλά και της «φτωχοποίησης» μικρομεσαίων στρωμάτων, εξ αιτίας του περιορισμού της συνολικής ζήτησης, (και της επικράτησης μεγάλων επιχειρήσεων στη συρρίκνωση της πίτας) αλλά και της αναζήτησης τεχνολογικών διεξόδων (αυτοματοποίησης κ.λπ.) στο ζήτημα της πανδημίας.
Το πρόβλημα είναι ότι μέχρι στιγμής, δεν φαίνεται να υπάρχει μια επικρατούσα θεωρητική «απάντηση» με πρακτική εφαρμογή, σε αυτές τις νέες μεγάλες προκλήσεις. Για παράδειγμα, ορισμένοι επιφανείς οικονομολόγοι, εκτιμούν ότι μέρος της λύσης είναι η επικράτηση αρνητικών επιτοκίων, ενώ άλλοι φοβούνται ότι αυτό θα καταστρέψει τα τραπεζικά συστήματα. ‘Άλλοι εκτιμούν ότι τα χαμηλά-μηδενικά στη πράξη- επιτόκια, είναι επαρκή και θέλουν να τα καθιερώσουν μακροπρόθεσμα, ενώ μια τρίτη ομάδα είναι υπέρ των προσωρινά χαμηλών επιτοκίων, με την προσδοκία ότι μέσα από την οικονομική επέκταση θα επέλθει η άνοδος τους.
Παρόμοιες είναι οι διαφορές και στις εκτιμήσεις για τον πληθωρισμό, με μία ομάδα να φοβάται τον υπερπληθωρισμό από την κυκλοφορία τόσου χρήματος και την άλλη να θεωρεί ότι οι πιθανότητες να συμβεί κάτι τέτοιο είναι περιορισμένες στη συγκεκριμένη συγκυρία.
Οι απόψεις διίστανται και σε θέματα ανισότητας και ανεργίας. Έχει όμως μεγάλη σημασία ότι παρά τις διαφωνίες για τη λύση, όλοι φαίνεται να κατανοούν πλέον, ότι υπάρχει σοβαρό πρόβλημα.
Στο σταυροδρόμι μιας επανάστασης
Η εμφανιζόμενη διχογνωμία, σχεδόν «εφ όλης της ύλης» δεν είναι αδικαιολόγητη. Η πανδημία αποτελεί πρωτοφανές γεγονός στις σύγχρονες κοινωνίες και οικονομίες, οπότε η ίδια η πρόβλεψη των συνολικών αποτελεσμάτων της, με ή χωρίς τις όποιες παρεμβάσεις, είναι εξαιρετικά δύσκολη άσκηση. Το γεγονός ότι δεν είμαστε ακόμη και σήμερα σε θέση να ξέρουμε: αν και πότε θα υπάρξει ισχυρό δεύτερο κύμα, αν και πως θα μεταλλαχθεί ο ιός, πότε θα υπάρξουν εμβόλια και πόσο αποτελεσματικά θα είναι, δείχνει το μέγεθος της αβεβαιότητας.
Ταυτόχρονα, μια σειρά από εξελίξεις με καθαρά τεχνολογική ρίζα, ανοίγουν νέα μονοπάτια, με πιο χαρακτηριστικό ίσως παράδειγμα τα ψηφιακά νομίσματα -τα οποία διερευνούν ήδη ορισμένες κεντρικές τράπεζες - που θα μπορούσαν μελλοντικά να περιορίσουν δραστικά το ρόλο των τραπεζών στο νομισματικό σύστημα και την κυκλοφορία του χρήματος.
Εν ολίγοις, σε αυτή τη φάση, ουδείς μπορεί να ισχυριστεί ότι γνωρίζει και μπορεί να προδιαγράψει το μέλλον. Ωστόσο, το γεγονός ότι οι κρατούσες οικονομικές θεωρίες επανεξετάζονται σήμερα εκ βάθρων, από το ρόλο των κεντρικών τραπεζών και του χρήματος, τις επιπτώσεις που έχουν οι κυρίαρχες πολυεθνικές εταιρίες στον «ελεύθερο ανταγωνισμό», έως τις προτάσεις για καθιέρωση «εγγυημένου βασικού εισοδήματος» και την διασφάλιση ασφαλούς εργασίας, όλα δείχνουν ότι βρισκόμαστε στο σταυροδρόμι μιας νέας «επανάστασης» στην οικονομική θεωρία και πρακτική.
Η πρόκληση για το πολιτικό σύστημα της Ελλάδας
Πρόκειται για ζήτημα μεγάλης σημασίας για το ελληνικό πολιτικό σύστημα, το οποίο παραδοσιακά κινείται με μεγάλη διαφορά φάσης, σε σχέση με τις λοιπές ανεπτυγμένες χώρες, στις οποίες θέλουμε να μοιάζουμε. Στην τρέχουσα περίοδο, εξαιρετικά κρίσιμη οικονομικά και κοινωνικά, δεν υπάρχουν περιθώρια για τήρηση τέτοιου είδους κακών παραδόσεων.
Η επίκληση του κλασικού οικονομικού «φιλελευθερισμού, κατόπιν εορτής δεκαετιών (στην οποία δεν συμμετείχαμε με… καμία κυβέρνηση), σε μια περίοδο πρωτόγνωρης παρέμβασης του κράτους παγκοσμίως, μοιάζει πλέον τόσο γραφική, όσο και η αναπαραγωγή κομμουνιστικών ή σκληρών σοσιαλιστικών προτύπων, όταν ακόμη και οι πάλαι ποτέ χώρες «υποδείγματα», έχουν ενστερνιστεί καπιταλιστικές πρακτικές, στους τομείς που έκριναν ότι τους συνέφερε.
Ο κορωνοϊός δρα ως επιταχυντής της ιστορίας, ως καταλύτης για ριζικές αλλαγές στα κοινωνικοοικονομικά μοντέλα, τις οποίες πρέπει να παρακολουθήσουμε, αν δεν θέλουμε να καταστούμε θύμα τους.