O τίτλος του σημερινού σημειώματος φαντάζει εντυπωσιακός, δεν είναι όμως παρά μια παράφραση της δήλωσης που έκανε το περασμένο Σάββατο ο Ζακ Ντελόρ, πρώην πρόεδρος της Κομισιόν, ότι «η έλλειψη αλληλεγγύης κάνει την Ευρωπαϊκή Ένωση να διατρέχει θανάσιμο κίνδυνο». Κι εκεί ακριβώς βρίσκεται το πρόβλημα.
Οι συνέπειες της πανδημίας είναι απλώς η αιτία. Όλα όμως ξεκινούν από το «ευρώ». Από τη νομισματική ένωση, που σε αυτή τη συγκυρία, καθιστά όλες τις χώρες που μετέχουν σε αυτό εξαρτώμενες από την ΕΚΤ, την ισοτιμία του με τα άλλα νομίσματα αλλά και από συλλογικούς οργανισμούς, όπως ο ESM και η Κομισιόν.
Πριν μπούμε όμως στην ουσία, πρέπει να δούμε ποιες είναι οι εξελίξεις που προδιαγράφονται. Χθες ο οίκος αξιολόγησης Fitch υποβάθμισε την αξιολόγηση της Μεγάλης Βρετανίας από AA σε AA-, αναφέροντας ως αιτιολογία της πιθανές συνέπειες του κορωνοϊού, το μεγάλο πρόγραμμα στήριξης της οικονομίας που εξήγγειλε η κυβέρνηση και τις «αβεβαιότητες» του Brexit. Σημειώστε, διότι έχει μεγάλη σημασία, ότι το χρέος της Βρετανίας ανέρχεται μόλις στο 85% του ΑΕΠ της και το έλλειμμά της το 2019 ήταν περίπου 1,9% του ΑΕΠ.
Η πιθανή «μετάσταση» της κρίσης και οι διαφορές Βορρά-Νότου
Ας πάμε τώρα στην Ιταλία, την Ισπανία και τη Γαλλία, που αντιμετωπίζουν ήδη τις συνέπειες μιας ισχυρής πανδημίας, ειδικά, δε, οι δύο πρώτες βρίσκονται αντιμέτωπες και με μια πραγματική υγειονομική τραγωδία, πρωτοφανή τα τελευταία 100 χρόνια.
Το χρέος της Ιταλίας ανερχόταν με στοιχεία 2019 σε 134,8% του ΑΕΠ, στην Ισπανία είναι 98% του ΑΕΠ και στη Γαλλία είναι 100,4% του ΑΕΠ. Αντίστοιχα τα ελλείμματά τους κατά το ίδιο έτος ήταν 1,6% στην Ιταλία, περίπου 2,3% στην Ισπανία και 3% στη Γαλλία.
Γιατί τα γράφουμε αυτά; Διότι τα τεράστια προγράμματα στήριξης που έχουν εξαγγείλει όλες οι χώρες για να αποφύγουν την «κατάθλιψη», δηλαδή τη βαριά ύφεση μεγάλης διάρκειας στις οικονομίες τους (όπως συνέβη τη δεκαετία του '20 στις ΗΠΑ), θα έχουν δύο συνέπειες.
Πρώτον, την εκτόξευση του δανεισμού και των κρατικών ελλειμμάτων και δεύτερον, τη δραστική μείωση του ΑΕΠ του 2020, πιθανώς και του 2021, ανάλογα με το πώς θα εξελιχθεί η πανδημία, αν θα επανέλθει εκ νέου, αλλά και πόσο χρόνο γενικά θα απαιτήσει η επιστροφή στην «κανονικότητα», διεθνώς.
Για την Ελλάδα, τα νούμερα είναι γνωστά. Η χώρα εμφανίζει τα τελευταία χρόνια πρωτογενές πλεόνασμα (πριν δηλαδή το κόστος εξυπηρέτησης του χρέους), ενώ το χρέος με στοιχεία 2019 βρίσκεται στο δυσθεώρητο 180%.
Εντελώς αντίθετη είναι η εικόνα στον Βορρά της Ευρώπης, με τη Γερμανία να έχει χρέος στο 57% του ΑΕΠ της και πλεονασματικό κρατικό προϋπολογισμό και την Ολλανδία να έχει χρέος στο 52,4% του ΑΕΠ και επίσης πλεονασματικό προϋπολογισμό.
Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι ανάμεσα στις εννέα χώρες που ζητούν την υιοθέτηση ειδικών ευρω-ομολόγων για την αντιμετώπιση του κορωνοϊού, τα λεγόμενα coronabonds, είναι και οι τέσσερις προαναφερθείσες χώρες του ευρωπαϊκού Νότου, ενώ Γερμανία και Ολλανδία φέρονται να εξέφρασαν έντονες αντιρρήσεις.
Διότι ξεκινούν από διαφορετική οικονομική αφετηρία, αλλά και από διαφορετική «πολιτισμική» αφετηρία, αντιλήψεων και πεποιθήσεων.
Μεταξύ των οικονομικών αναλυτών και των μεγάλων επενδυτών, είναι πλέον «κοινό μυστικό» ότι η κρίση του κορωνοϊού εύκολα μπορεί να εξελιχθεί και σε νέα κρατική κρίση χρεών αλλά και σε τραπεζική κρίση, καθώς η μείωση της οικονομικής δραστηριότητας, η πτώση τιμών στα χρηματιστήρια, οι αθετήσεις πληρωμών και οι χρεοκοπίες θα έχουν αντίκτυπο στις τράπεζες και στην παροχή ρευστότητας.
Αυτός είναι ο λόγος που οι Κεντρικές Τράπεζες ξεκίνησαν άμεσα πρωτοφανή προγράμματα παροχής ρευστότητας, που φτάνουν μέχρι τις αγορές κρατικών και ιδιωτικών ομολόγων, μεταξύ αυτών και η ΕΚΤ.
Βρισκόμαστε μπροστά σε μια κρίση που, ανάλογα με τη διάρκειά της, μπορεί να κάνει την κρίση χρεών και την τραπεζική κρίση που ζήσαμε την προηγούμενη δεκαετία να μοιάζει με πρελούδιο μιας πραγματικής καταιγίδας. Και εκ της φύσεώς της, πρόκειται για μια κρίση με χαρακτηριστικά που δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν από τις Κεντρικές Τράπεζας, χωρίς παράλληλα προγράμματα, εξίσου πρωτοφανούς μεγέθους, εκ μέρους των κυβερνήσεων, δηλαδή των κρατών.
Αντίθετα όμως με τις ΗΠΑ, την Κίνα, ακόμη και τη Μεγάλη Βρετανία, τα κράτη της Ευρωζώνης δεν έχουν το καθένα τη δική του Κεντρική Τράπεζα ούτε το δικό του νόμισμα, άρα δεν έχουν ανεξάρτητη νομισματική πολιτική.
Περί αλληλεγγύης και «προτεσταντικής ηθικής»
Για να λειτουργήσει σωστά λοιπόν το σύστημα, πέρα από τη δράση της ΕΚΤ, θα πρέπει να υπάρξει και συντονισμένη πολιτική εκ μέρους των κρατών, αλλά και η «αλληλεγγύη» που ζήτησε ο κύριος Ντελόρ προς τα πλέον αδύναμα μέλη της νομισματικής ένωσης, για να μη βαθύνει ακόμη περισσότερο το χάσμα ευμάρειας ανάμεσα στον Βορρά και τον Νότο.
Η έκδοση ευρωομολόγων (για τα οποία θα ήταν από κοινού υπόλογα τα κράτη) θα αποτελούσε απτή απόδειξη αυτής της συλλογικής αλληλεγγύης, θα έδειχνε εμπράκτως, σε μια εξαιρετικά κρίσιμη στιγμή, ότι η Ευρώπη είναι ενιαία και ενωμένη.
Για τους Γερμανούς και τους Ολλανδούς, όμως, πιθανώς και για άλλες Βόρειες χώρες, η έκδοση ομολόγων συνιστά «αμοιβαιοποίηση» χρέους, κάτι που απεχθάνονται διαχρονικά όπως ο διάολος το λιβάνι. Γι' αυτό και αντιπροτείνουν τη λήψη δανείων από τον ESM (που έχει κεφαλαιακή δυνατότητα ύψους 400 δισ. ευρώ), με επιμέρους κρατικές συμφωνίες -και όρους- για όποια χώρα αιτηθεί πιστωτική γραμμή, πιθανότατα και διαφορετικό επιτόκιο.
Μια κατάσταση δηλαδή που, αφενός, θα δείχνει ξεκάθαρα (και στις αγορές) ποιες χώρες είναι οι πιο αδύναμες, ενώ ταυτόχρονα θα φέρει στο προσκήνιο και κάποιου είδους «μνημόνια» σαν αυτά που στην Ελλάδα έχουμε ζήσει πολύ πρόσφατα. Και ΔΕΝ θα δείχνει την ενωμένη αντίδραση, που επίμονα ζητάει ο Γάλλος πρόεδρος Μακρόν.
Η «προτεσταντική», ηθικοπλαστική αφετηρία της στάσης των Βορείων είναι γνωστή και επαναλαμβάνεται σταθερά, όπως προκύπτει από τις δηλώσεις του Γερμανού υπουργού Οικονομίας, κατά την ανακοίνωση του γερμανικού κρατικού προγράμματος στήριξης, στις οποίες τόνισε ότι η σθεναρή τήρηση πλεονασμάτων και χαμηλού χρέους δίνει τώρα στη Γερμανία αυτή τη δυνατότητα (σε αντιδιαστολή προφανώς με άλλες χώρες).
Αλλά και από τις δηλώσεις του Ολλανδού υπουργού Οικονομίας τις οποίες αποκάλυψε ο πρωθυπουργός της Πορτογαλίας, χαρακτηρίζοντας τες μάλιστα «αποκρουστικές».
To déjà vu με την ελληνική περίπτωση και οι διαφορές
Η κατάσταση θυμίζει έντονα τα όσα συνέβησαν προ ετών στην Ευρωζώνη με την Ελλάδα, με τη μόνη διαφορά ότι εδώ τα πάντα βρίσκονται σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα. Οι εννέα χώρες που ζητούν κοινά μέτρα, έκδοση κορωνο-ομολόγου ή δραστηριοποίηση του κοινοτικού προϋπολογισμού, αντιπροσωπεύουν το 60% του ΑΕΠ της Ευρωζώνης και περιλαμβάνουν τη Γαλλία, το ένα από τα δύο μέρη του Γαλλογερμανικού «άξονα» στον οποίο στηρίζεται «υπογείως» το εγχείρημα, αλλά και δύο ακόμη από τις πιο μεγάλες οικονομίες της, αυτές που μέχρι στιγμής έχουν και τα περισσότερα ανθρώπινα θύματα παγκοσμίως, όπως επίσης και το Βέλγιο, στο οποίο βρίσκεται και λειτουργεί η «καρδιά» της Ενωμένης Ευρώπης.
Οι περισσότεροι ειδικοί πάντως συμφωνούν ότι αυτή τη φορά, ακριβώς επειδή πρόκειται για προφανή και πρωτοφανή «ανωτέρα βία» για την οποία δεν υπάρχουν ευθύνες και «ηθικός κίνδυνος», τα όποια επιχειρήματα των Βόρειων χωρών, με επικεφαλής τη Γερμανία, δεν θα πείσουν τις χώρες που πλήττονται βαριά από την πανδημία, που βλέπουν τα πτώματα να στοιβάζονται σε σωρούς και να μη χωρούν στα νεκροταφεία.
Πρόκειται για ένα άλλο είδος «πολέμου» κι ως τέτοιος θα κρίνει την αξία, άρα και την ύπαρξη της νομισματικής ένωσης.
Οι γραμμές της μάχης έχουν πλέον οριστεί. Και η μάχη που θα δοθεί, θα είναι όντως η πιο κρίσιμη στην ιστορία του ευρώ. Διότι ανεξάρτητα από το αν θα υπάρξουν εξελίξεις σύντομα ή αργότερα, δεδομένης και της συγκυρίας, εάν η Ευρώπη δεν καταφέρει να καλύψει τις προσδοκίες των μελών της, τότε η διάλυσή της θα είναι απλώς θέμα χρόνου.
ΥΓ: Ο υπογράφων έτυχε προ ετών να διαβάσει για την άποψη των μεγάλων πολιτικών φυσιογνωμιών που δημιούργησαν την Ενωμένη Ευρώπη, ότι ορισμένα από τα κενά στη λειτουργία της θα καλύπτονταν στη διάρκεια μιας «υπαρξιακής κρίσης».
Προφανώς η οικονομική κρίση της περασμένης δεκαετίας, ακριβώς λόγω του ότι δεν είχε «υπαρξιακά» χαρακτηριστικά για το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης, δεν κατάφερε να λειτουργήσει έτσι.
Υπάρχει λοιπόν η ισχυρή ελπίδα ότι αυτή τη φορά, ακριβώς λόγω των χαρακτηριστικών της τρέχουσας κρίσης, που είναι πιθανό ότι θα αλλάξει εκ βάθρων πολλά από αυτά που θεωρούμε δεδομένα (από τις συνθήκες της παγκοσμιοποίησης μέχρι το πόσο συχνά… πλένουμε τα χέρια μας), ενδέχεται επιτέλους να προκύψει, έστω με κόπο, αντεγκλήσεις και καθυστερήσεις, μια ενισχυμένη Ευρωπαϊκή Ένωση, προς όφελος των πολιτών της.