Αφού προβλήθηκε ως μία από τις χώρες που έθεσαν τους σωστούς ρυθμιστικούς κανόνες για τη λειτουργία των τραπεζών, και αφού πέρασε τον κάβο του πρώτου γύρου της οικονομικής κρίσης σε άριστη φόρμα, η Ισπανία τώρα αρχίζει να έρχεται πρόσωπο με πρόσωπο με τις εγχώριες προκλήσεις, όπως αυτές αποτυπώνονται στην κατάρρευση της αγοράς ακινήτων.

Κατά τη διάρκεια μιας μακράς περιόδου ταχείας οικονομικής ανάπτυξης, οι Ισπανοί δεν κατάφεραν να προβλέψουν ότι μια οικονομία που βασίζεται σε μία φούσκα στην αγορά ακινήτων ήταν προδιαγεγραμμένο πως θα προσγειωνόταν ανώμαλα. Επίσης, δεν κατάφεραν να δουν ότι ο δρόμος των χρηματοοικονομικών ιδρυμάτων τα οποία αποφασίζουν να δανείζουν σε οτιδήποτε σχετίζεται με την αγορά ακινήτων είναι γεμάτος προκλήσεις.

Η οικονομική ύφεση που χτύπησε την Ισπανία τόσο σκληρά από το 2008 και μετά υπήρξε εξαιρετικά οδυνηρή για ορισμένoυς από τους 45 Οργανισμούς Καταθέσεων (Mutual Savings Banks - Cajas de Ahorro ή απλώς "cajas"), που αντιστοιχούν περίπου στο 50% του τραπεζικού κλάδου στη χώρα. Με την ανεργία να ξεπερνά το 20%, δεν ήταν λίγοι οι Ισπανοί που δυσκολεύτηκαν να πληρώνουν τα χρέη τους. Ακόμα χειρότερη είναι η κατάσταση για όσους επενδύουν στην κατασκευή κτιρίων και για τις κατασκευαστικές εταιρίες που είδαν τη ζήτηση για νέες κατοικίες να πέφτει κατακόρυφα.

Η επακόλουθη διόγκωση των μη εξυπηρετούμενων δανείων ανάγκασε τις τράπεζες να αυξήσουν τις νομικές απαιτήσεις για προληπτικές προβλέψεις. Για τα μεγαλύτερα ιδρύματα, όπως η Βanco Santander, η BBVA και η La Caixa, αυτή η εξέλιξη πιθανόν σήμαινε ότι τα κέρδη τους θα χάσουν λίγη από την πρωτύτερη λάμψη τους, αλλά οι μικρότερες εταιρίες, ειδικά αυτές με τη μικρότερη κεφαλαιοποίηση ανάμεσα στους οργανισμούς καταθέσεων, είδαν τα επίπεδα κεφαλαίου τους να περιορίζονται δραματικά. Η Banco de Espana, η κεντρική τράπεζα της χώρας, χρειάστηκε να παρέμβει για να σώσει δύο από τα cajas αυτά: το Caja Castilla La Mancha πέρυσι και το Cajasur τον Μάιο.

Αύξηση κινδύνου

Ο αφανισμός του Cajasur, ενός περιφερειακού παίκτη στην παροχή δανείων με έδρα την Κόρδοβα -μια πόλη στον Νότο της Ισπανίας με πληθυσμό 325.000 κατοίκους-, ανέβασε το επίπεδο συναγερμού για τις ισπανικές τράπεζες ενώπιον των διεθνών αγορών. Αφού παραχώρησε δάνεια ύψους 3,7 δισ. ευρώ σε επενδυτές ακινήτων η Cajasur, της οποίας το πλήρες όνομα είναι Caja de Ahorros y Monte de Piedad de Cordoba, εμφάνισε ζημίες σχεδόν 600 εκατ. ευρώ για το 2009 - ένα έτος στο οποίο τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια έφτασαν στο 8,29%, επισήμανε η Deloitte, η ελεγκτική της τράπεζας.

Η κεντρική τράπεζα απαιτεί οι κεφαλαιακοί λόγοι να διατηρούνται τουλάχιστον στο 8%, ενώ αυτός της Cajasur είχε φτάσει στο 3,67%. H περίπτωση της Cajasur πρέπει να ειδωθεί εντός του ευρύτερου πλαισίου: η τράπεζα αντιστοιχεί περίπου στο 0,6% του ενεργητικού που κατέχει το ισπανικό τραπεζικό σύστημα, αλλά τα προβλήματά της λειτουργούν ως δυσάρεστη υπενθύμιση των παρόμοιων προβλημάτων που αντιμετωπίζουν και οι υπόλοιποι τέτοιοι οργανισμοί καταθέσεων - μολονότι τα θέματα είναι διαφορετικού μεγέθους. Ο διοικητής της Τράπεζας της Ισπανίας δήλωσε τον Ιούνιο ότι έχει διενεργήσει τεστ κοπώσεως στην τράπεζα, το οποίο έδειξε πως αυτή έχει επαρκή κεφάλαια ικανά να υποστηρίξουν ακόμη και σενάρια αρνητικής ανάπτυξης.

"Στην Ισπανία είναι ο ιδιωτικός κλάδος και όχι η κυβέρνηση που έχει τεράστιο πρόβλημα χρέους", λέει ο κ. Joaquin Maudos, ένας ειδικός επί τραπεζικών θεμάτων για λογαριασμό του Instituto Valenciano de Investigations Economicas που έχει έδρα τη Βαλένθια. "Το δε περίπου 60% του χρέους είναι συνδεδεμένο με τον κλάδο των ακινήτων".

Ο κ. Maudos αναφέρει ότι τα δάνεια που έχουν δοθεί αθροιστικά σε επενδυτές ακινήτων, κατασκευαστικές εταιρίες και αγοραστές κατοικιών φτάνουν το 1,5 τρισ. ευρώ ή το 105% του ισπανικού ΑΕΠ. Επίσης, προσθέτει ότι ενώ συνολικά τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια ανέρχονται στο 5% των δανείων, το ποσοστό αυτό ανεβαίνει έως το 10% προκειμένου για δάνεια που σχετίζονται με την ακίνητη περιουσία.

Τόσο οι εμπορικές όσο και οι καταθετικές τράπεζες ήταν ενεργά αναμεμιγμένες στην έκρηξη της αγοράς ακίνητης περιουσίας - ωστόσο οι δεύτερες φαίνεται ότι υπήρξαν οι περισσότερο σπάταλοι δανειστές. Από πέρυσι η αγορά είχε κατανοήσει ότι η θέση αρκετών από τα cajas ήταν "στον αέρα" και πως αυτά έπρεπε να ενισχύσουν την κεφαλαιακή τους βάση μέσω εξαγορών ή συγχωνεύσεων.

Ωστόσο, λόγω πολιτικής ανάμιξης, αρκετά cajas φαίνεται να πίστευαν ότι τα προβλήματά τους απλώς θα εξαφανίζονταν, χωρίς να χρειαστεί να λάβουν μέτρα. Το αντίθετο συνέβη: ο τραπεζικός κλάδος της Ισπανίας βρέθηκε υπό νέα πίεση φέτος λόγω και του συνεχιζόμενου πιστωτικού ελληνικού δράματος που εξελίσσεται στη χώρα του Νότου, αλλά και στην ευρύτερη ευρωζώνη.

"Οι ανησυχίες που σχετίζονται με τους κινδύνους του εθνικού χρέους διόγκωσαν τις ανησυχίες για τις τράπεζες που έχουν στους ισολογισμούς τους κρατικό χρέος. Ως αποτέλεσμα αυτού, η κατάσταση είναι τώρα περισσότερο αρνητική από ό,τι ήταν στην αρχή του έτους", λέει ο κ. Miguel Martin, ο πρόεδρος της Asociacion Espanola de Banca, της ισπανικής ένωσης εμπορικών τραπεζών. Έτσι, οι ελπίδες ότι η οικονομική ανάπτυξη θα έσωζε τα cajas δεν ευοδώθηκαν. Η κρίση της Cajasur σηματοδότησε μάλιστα την κλιμάκωση των προβλημάτων των οργανισμών ταμιευτηρίου.

Δομικά προβλήματα

Κατά την άποψη ορισμένων ειδικών, είναι προβληματική η ίδια η δομή των cajas, πολλά εκ των οποίων ελέγχονται από πολιτικές ομάδες. Αυτό το τελευταίο χαρακτηριστικό τους είναι που τις απέτρεψε από το να πάρουν δύσκολες επιχειρηματικές αποφάσεις αν αυτές πρόκειται να αποτελέσουν απειλή για τα ειδικά συμφέροντα που εκπροσωπούνται στα διοικητικά τους συμβούλια. Ένα τραπεζικό στέλεχος έλεγε ότι η Cajasur έμοιαζε να λειτουργεί με τρόπο… μεταφυσικό, κάτι που απέδιδε στο ότι ελεγχόταν από την Εκκλησία και στο ότι ο πρόεδρός της και τα βασικά της στελέχη φαίνονταν να λειτουργούν σαν καθολικοί ιερείς.

Η απροθυμία ανάληψης δράσης εκ μέρους των cajas ευθύνεται ακόμη και για τη σύμπνοια μεταξύ του επικεφαλής της κυβέρνησης κ. Jose Zapatero και του ηγέτη της ισπανικής αντιπολίτευσης κ. Mariano Rajoy - φανατικών αντιπάλων που ωστόσο συμφώνησαν στις αρχές Μαΐου να περάσουν από το Κοινοβούλιο νομοσχέδιο που αλλάζει τα ισχύοντα για τους οργανισμούς καταθέσεων.

Η Banco De Espana (BDE) προσπάθησε να ωθήσει τις τράπεζες καταθέσεων προς την κατεύθυνση των συγχωνεύσεων με ένα πρόγραμμα 99 δισ. ευρώ, το Fondo De Reestructuration Ordenada Bancaria (FROB) - σχεδιασμένο για να παρέχει κεφάλαιο σε τράπεζες που βρίσκουν εταίρους πρόθυμους να ενισχύσουν τα επίπεδα κεφαλαιακής τους επάρκειας.

Αυτό το πακέτο είναι ανοιχτό σε όλες τις ισπανικές τράπεζες, αλλά είναι ευρέως κατανοητό ότι από την αρχή είχε ως κύριο στόχο την ενίσχυση των οργανισμών καταθέσεων. Το FROB χρησιμοποιήθηκε προκειμένου να επανακεφαλαιοποιηθεί η Cajasur μετά την εθνικοποίησή της, έτσι ώστε να μπορεί να εξακολουθήσει τη λειτουργία της ενόσω αναζητείται νέος εταίρος. Είναι πιθανό ένα άλλο caja να επιλεγεί για να εξαγοράσει την Cajasur, αλλά σε περίπτωση που δεν θα είναι ένα ίδρυμα αυτού του τύπου που θα απορροφήσει το προβληματικό, το νεοπαγές καθεστώς θα ανατραπεί. Μια τέτοια περίπτωση είναι η μεσαίου μεγέθους Banco Sabadell, που σύμφωνα με πληροφορίες έχει δείξει ενδιαφέρον.

Το επεισόδιο με την Cajasur προκάλεσε αναταραχή στην αγορά. "Η κεντρική τράπεζα δουλεύει εντός της νόμιμης δικαιοδοσίας της, ενώ και το ισπανικό νομικό πλαίσιο είναι πολύπλοκο, μια και το καθεστώς που διέπει αυτές τις σχέσεις έχει σε μεγάλο βαθμό να κάνει με τις περιφερειακές διοικήσεις παρά με την κεντρική εξουσία", εξηγεί ο κ. Emilio Ontiveros, εποχικός παρατηρητής της αγοράς και partner στην Analista Financieros Internationales, τη συμβουλευτική εταιρία με έδρα τη Μαδρίτη. "Οι περιφερειακές κυβερνήσεις έχουν σημαντικό λόγο στο μέλλον των cajas", λέει.

Αζήτητα στοιχεία ενεργητικού

Το πιο πρόσφατο μέτρο της BDE ήταν η εντολή να επιταχυνθεί η ενσωμάτωση των "επικίνδυνων" στοιχείων ενεργητικού στους ισολογισμούς. Ως αποτέλεσμα της ανικανότητας των επενδυτών και των αγοραστών κατοικίας να πληρώσουν τα δάνειά τους, οι τράπεζες βρέθηκαν να έχουν στην κατοχή τους περιουσιακά στοιχεία τύπου διαμερισμάτων ή αγροτεμαχίων αξίας δισεκατομμυρίων ευρώ.

Η κεντρική τράπεζα επισημαίνει ότι το τραπεζικό σύστημα είναι σε θέση να απορροφήσει μια απομείωση της αξίας έως και 50% λόγω των προβλέψεων που έχουν ήδη γίνει. Σε κάθε περίπτωση, οι τράπεζες προσπαθούν να ξεφορτωθούν τα ανεπιθύμητα αυτά στοιχεία ενεργητικού όσο πιο γρήγορα μπορούν. Για παράδειγμα, η Bancaja, μια καταθετική τράπεζα με έδρα τη Βαλένθια, θέσπισε στεγαστικό δάνειο με τριετή απαλλαγή από την πληρωμή για όσους επιθυμούν να αγοράσουν ένα από τα ακίνητα που βρέθηκαν στην ιδιοκτησία της.

Καθώς η αύξηση των προβλέψεων θα διαβρώσει ακόμη περισσότερο τα κέρδη των cajas, μια τέτοια εξέλιξη θα μπορούσε ίσως να αποτελέσει τον πρώτο γύρο των συγχωνεύσεων ανάμεσά τους. Οι αναλυτές εκτιμούν ότι στους επόμενους λίγους μήνες τα 45 cajas θα μειωθούν σε λιγότερα από 24. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, ένας δεύτερος γύρος συγχωνεύσεων θα μπορούσε να ακολουθήσει μειώνοντας ακόμη περισσότερο τον αριθμό των cajas σε 15.

Κάποια από τα cajas έχουν πάρει απόφαση για απλή συγχώνευση των δραστηριοτήτων τους, όπως οι Caixa Galicia και Caixanova, αμφότερες με έδρα στη Γαλικία. Η Caja Mediterraneo, με έδρα την Ανδαλουσία, ηγείται μιας πολυπεριφερειακής συγχώνευσης με τέσσερις άλλες οντότητες.

Άλλα cajas προέκριναν το λεγόμενο "sistema institucional de proteccion", έναν τύπο συγχώνευσης στον οποίο κάθε μετέχων οργανισμός διατηρεί το διοικητικό του συμβούλιο, το brand και το δίκτυο υποκαταστημάτων του, ενώ συνεισφέρει σε μια κοινή ένωση των ισολογισμών και των κεφαλαίων σε μία άλλη κοινή τράπεζα.

Ακόμη και οι δύο μεγαλύτεροι "παίκτες", η Caixa και η Caja Madrid, επιδόθηκαν σε ξεχωριστές συγχωνεύσεις, αν και οι κινήσεις τους μοιάζουν περισσότερο με εξαγορές λόγω της διαφοράς μεγέθους ανάμεσα σε αυτές και στα άλλα μέρη του deal. Οι κινήσεις που τυγχάνουν της έγκρισης της κεντρικής τράπεζας μπορούν να χρηματοδοτηθούν με χρήματα του FROB, που σημαίνει ετήσια επιτοκιακή χρέωση ύψους 7,75% και αποπληρωμή εντός πέντε ετών. Τα χρήματα εξάλλου έρχονται υπό κάποιους όρους, όπως το κλείσιμο υποκαταστημάτων.

Με τον τρόπο αυτόν η κεντρική τράπεζα επιχειρεί να διευθετήσει άλλο ένα πρόβλημα που αντιμετωπίζει το τραπεζικό σύστημα: το υπεράριθμο των υποκαταστημάτων. "Η πρόβλεψη για παροχή τραπεζικών υπηρεσιών έγινε για καταστάσεις ταχείας οικονομικής ανάπτυξης", λέει ο κ. Ontiveros. Οι ειδικοί πιστεύουν ότι από τα 44.000 υποκαταστήματα που υπάρχουν στην Ισπανία, περίπου τα 12.000 είναι υπεράριθμα σε σχέση με τη ζήτηση. Ωστόσο, λιγότερα από 2.000 έκλεισαν το 2008 και το 2009.

Το κλείσιμο υποκαταστημάτων

Το κλείσιμο υποκαταστημάτων είναι ένα ευαίσθητο θέμα, καθώς προκαλεί σημαντική αύξηση του αριθμού των ανέργων σε μια χώρα που ήδη έχει σχετικό πρόβλημα, αλλά και γιατί θα σήμαινε πιθανότατα τη διακοπή παροχής υπηρεσιών σε κάποιες αγροτικές κοινότητες. Με κάποιον τρόπο, πάντως, η περικοπή θα πρέπει να επέλθει, λέει ο κ. Maudos. "Η Ισπανία έχει ένα τραπεζικό υποκατάστημα για κάθε 1.000 κατοίκους. Στην ευρωζώνη ο μέσος αντίστοιχος λόγος είναι στο 1 υποκατάστημα για περίπου 1.700 κατοίκους. Όταν υπήρχε μεγάλη ζήτηση για δάνεια αυτό δεν ήταν πρόβλημα. Τώρα είναι".

Οι προκλήσεις για το τραπεζικό σύστημα δεν σταματούν εδώ. Οι τράπεζες πρέπει να αναζητήσουν πηγές χρηματοδότησης, καθώς στα χρόνια της ανάπτυξης τόσο οι τράπεζες όσο και τα cajas απέκτησαν μεγάλη εξάρτηση από τη διατραπεζική αγορά προκειμένου να αντισταθμίσουν την περιορισμένη τάση των Ισπανών για αποταμίευση. Η παγκόσμια οικονομική κρίση έκοψε αυτήν τη ροή για λίγο και τώρα, με τις ανησυχίες για τη δημοσιονομική κατάσταση της χώρας, φαίνεται ξανά να τίθεται εν αμφιβόλω.

Χαλινάρι στις δαπάνες

Ευτυχώς, οι Ισπανοί, φοβούμενοι μια μακρά οικονομική κρίση έχουν ήδη αρχίσει να περικόπτουν δαπάνες, ενώ οι δείκτες καταθέσεων αυξάνονται: από το 11% του ΑΕΠ στις εποχές προ της κρίσης σε σχεδόν 25% σήμερα, σύμφωνα με το ισπανικό Business College, Esade. Προκειμένου να επωφεληθούν από τη νέα αυτή τάση οι τράπεζες έχουν επιδοθεί σε πόλεμο επιτοκίων, προσφέροντας στους καταθέτες ετήσια επιτόκια έως και 4% σε μια τακτική που αρκετά στελέχη χαρακτηρίζουν "αυτοκτονική".

Η δυσκολία της χρηματοδότησης είναι ιδιαίτερα οξεία για τα cajas τα οποία δεν έχουν την εναλλακτική της έκδοσης τίτλων προς προσέλκυση κεφαλαίου, αναφέρει ο κ. Robert Tornabell, οικονομολόγος στο Esade. Η CAM έχει ήδη εκδώσει participative quotas -μετοχές χωρίς δικαιώματα ψήφου-, ενώ τέτοιες εναλλακτικές έχουν εξεταστεί και από άλλα cajas. Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο πρότεινε οι οργανισμοί καταθέσεων να αποκτήσουν εθελοντικά το δικαίωμα να γίνουν εισηγμένες εταιρίες.

Αυτή η ιδέα δεν έτυχε ενθουσιώδους υποδοχής, καθώς το ΔΝΤ πίεσε την κυβέρνηση να το καταστήσει υποχρεωτικό για τα cajas που είναι συστημικώς σημαντικά - κάτι που πιθανότατα σημαίνει ότι ο λόγος γίνεται για να καταστούν συμμετοχικές εταιρίες τα La Caixa και Caja Madrid.

Ωστόσο, δεν είναι όλα δυσοίωνα για τις ισπανικές τράπεζες. Ο κ. Maudo λέει πως παρά τα προβλήματα οι τράπεζες της χώρας παραμένουν περισσότερο ανταγωνιστικές και ίσως περισσότερο κερδοφόρες από τις ευρωπαϊκές ανταγωνίστριές τους. Με ώθηση από τις διεθνείς τους περιπέτειες, οι Banco Santander και BBVA ανακοίνωσαν ισχυρά αποτελέσματα φέτος, όπως και η La Caixa, ο μεγαλύτερος από τους οργανισμούς καταθέσεων.

Ο κ. Μartin επισημαίνει ότι το ΔΝΤ ανέφερε πως το ισπανικό τραπεζικό σύστημα είναι ισχυρό και έχει επαρκείς κεφαλαιακές προβλέψεις, κάνοντας ιδιαίτερα θετικά σχόλια για τις εμπορικές τράπεζες. Αλλά αυτό θα μπορούσε να αλλάξει εάν η τρέχουσα οικονομική κατάσταση συνεχιστεί.

"Εάν η οικονομική στασιμότητα διαρκέσει πάρα πολύ, τα cajas δεν θα είναι οι μόνες οντότητες που θα υποφέρουν - το σύνολο του τραπεζικού συστήματος θα μπορούσε να βρεθεί σε δύσκολη θέση", λέει ο κ. Ontiveros. Ο κ. Tornabell πηγαίνει ακόμη μακρύτερα: "Είναι πιθανόν να υπάρξουν συγχωνεύσεις ανάμεσα σε μικρότερες εμπορικές τράπεζες ή να βρεθεί μια ξένη τράπεζα που θα εξαγοράσει μία από αυτές", τόνισε.