Το μεγάλο ναυάγιο του South Stream

Η Ρωσία έχει εμπλακεί για άλλη μία φορά σε μια μάχη με την Ευρώπη σχετικά με μια νέα πρόταση για έναν αγωγό φυσικού αερίου.

Όπως οι πιέσεις για τον South Stream και η αποτυχία του σχεδίου, η αναμέτρηση για τον TurkStream -ένα έργο για τη μεταφορά ρωσικού φυσικού αερίου στην Ευρώπη μέσω της Ελλάδας και της Τουρκίας- είναι γεμάτη με δυνητικά εμπόδια, συμπεριλαμβανομένων των έντονων πολιτικών αντιδράσεων από τους Ευρωπαίους καταναλωτές.

Αλλά τη φορά αυτή, ο νικητής μπορεί να είναι η Ρωσία. Έχοντας διδαχτεί από τα λάθη του παρελθόντος και με λίγες επιλογές στη διάθεσή της για την παράκαμψη της Ουκρανίας, η Μόσχα είναι αποφασισμένη να μην αφήσει τον TurkStream να έχει το μέλλον του South Stream.

Ανάλυση

Το σχέδιο του αγωγού South Stream άρχισε να σχηματοποιείται μετά τις διαφωνίες ανάμεσα στην Ουκρανία και στην κρατική ρωσική εταιρεία φυσικού αερίου Gazprom στα μέσα του 2000. Η Ρωσία, επιδιώκοντας την πληρωμή ληξιπρόθεσμων οφειλών της ουκρανικής Naftogaz, έκοψε τις προμήθειες φυσικού αερίου στην Ουκρανία, με την ελπίδα να ασκήσει πιέσεις στο Κίεβο.

Η Ουκρανία, η πιο σημαντική χώρα διέλευσης για το ρωσικό φυσικό αέριο που κατευθυνόταν εκείνη την εποχή στην Ευρώπη, απάντησε εκτρέποντας τις προμήθειες που προορίζονταν για καταναλωτές στην Ευρώπη. Η Gazprom διέκοψε τελικά κάθε ροή φυσικού αερίου μέσα από την Ουκρανία, αλλά για περιορισμένο χρονικό διάστημα, αποκόβοντας μαζί και την Ευρώπη.

Η απόφαση της Gazprom ανάγκασε την εταιρεία να εξετάσει τον αντίκτυπο που μπορεί να είχαν στους Ευρωπαίους καταναλωτές παρόμοιες μελλοντικές διαφωνίες με την Ουκρανία. Οι συνέπειες από τη διαμάχη αυτή, πρόσφεραν στη Ρωσία και στην Ευρώπη το κίνητρο να εξετάσουν τρόπους για την κατασκευή δικτύων αγωγών που δεν θα περνάνε μέσα από την Ουκρανία.

Δύο ήταν οι επιλογές που εμφανίστηκαν: ο SouthStream, ένα δίκτυο που θα παρέκαμπτε την Ουκρανία από τον Νότο και ο Nord Stream, μια ήδη υπάρχουσα πρόταση που θα παρέκαμπτε την Ουκρανία από τον Βορρά, μέσω της Γερμανίας.

Η άνοδος του Nord Stream

Διάφοροι παράγοντες έπαιξαν ρόλο στην επιτυχία του Nord Stream και την αποτυχία του South Stream.

Κατά την παρουσίαση της πρότασης του South Stream, οι εντάσεις ανάμεσα στη Ρωσία και την Ευρώπη για τις αντι-μονοπωλιακές πρακτικές της Gazprom σιγόβραζαν κάτω από την επιφάνεια. Δεν είχαν φτάσει ακόμα στο σημείο ανάφλεξης που προκάλεσε τη δημόσια νομική κόντρα μεταξύ των δύο πλευρών. Επιπρόσθετα, η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είχε σχεδιάσει ακόμα το Τρίτο Ενεργειακό Πακέτο, κάτι που σημαίνει ότι η Βουλγαρία -το τότε νεοεισαχθέν μέλος της Ε.Ε. που θα γινόταν μια κρίσιμη χώρα διέλευσης στο δίκτυο του South Stream- δεν υπόκειντο στις σκληρές ευρωπαϊκές ρυθμίσεις.

Ακόμα και μετά την υιοθέτηση του Τρίτου Ενεργειακού Πακέτου το 2009, η Ρωσία ήλπιζε ότι οι Nord Stream και South Stream θα μπορούσαν, τουλάχιστον μερικώς, να γλιτώσουν τις νέες περικοπές. Και σε ένα βαθμό είχε δίκιο: ο Nord Stream, ένα έργο που χτίστηκε μέσω των διμερών σχέσεων Ρωσίας και Γερμανίας, κατάφερε να διασφαλίσει τη θέση του ως μέλους των Διευρωπαϊκών Δικτύων (ΤΕΝ).

Αυτό εξαίρεσε τον Nord Stream και τα έργα που συνδέονταν με αυτόν από διάφορες διατάξεις του Τρίτου Ενεργειακού Πακέτου, συμπεριλαμβανομένων απαιτήσεων για την εξασφάλιση της πρόσβασης τρίτων μερών και την αποσύνδεση της ιδιοκτησίας από τις προμήθειες, επιτρέποντας στην Gazprom να κρατήσει χωρητικότητα που σε διαφορετική περίπτωση θα έπρεπε να δημοπρατήσει σε άλλες εταιρείες.

Ο South Stream, από την άλλη πλευρά, δεν ήταν τόσο τυχερός. Παρά τις προσπάθειες της Ρωσίας να εξασφαλίσει τις ίδιες εξαιρέσεις και για το νότιο δίκτυο, η Eυρώπη αρνήθηκε να παραχωρήσει θέση στα Διευρωπαϊκά Δίκτυα (ΤΕΝ).

Με τις περικοπές του ουκρανικού φυσικού αερίου να μην έχουν ακόμα σβήσει από τη μνήμη των Ευρωπαίων καταναλωτών, οι Βρυξέλλες ήθελαν να μειώσουν την εξάρτηση από τη Ρωσία. Επιπλέον, ο South Stream ανταγωνιζόταν ευθέως τα σχέδια για τον Νότιο Διάδρομο Φυσικού Αερίου της Ευρώπης, που είχε στόχο να φέρει φυσικό αέριο στην Ευρώπη μέσω της Κασπίας και της Μέσης Ανατολής. Ως εκ τούτου, η Ευρώπη αναγνώρισε τον βασικό ανταγωνιστή του South Stream, τον Nabucco, ως μέλος των Διευρωπαϊκών Δικτύων και εξαίρεσε από την εξασφάλιση τρίτων μερών τον ΤΑP, έναν άλλο ανταγωνιστή.

Η κίνηση των Βρυξελλών αντανακλούσε την ευρύτερη στρατηγική γύρω από τον Νότιο Διάδρομο και τη διευκόλυνση της κατασκευής μη ρωσικών αγωγών προσφέροντας κίνητρα και εξαιρέσεις στους ανταγωνιστές της Ρωσίας, μια στρατηγική που ακολουθεί και σήμερα. 

Παρά τα αρχικά αυτά εμπόδια, η Ρωσία επέλεξε να προχωρήσει τα τμήματα του South Stream που ήταν εντός των συνόρων της, ώστε να μεταφέρει περισσότερο φυσικό αέριο προς τη Μαύρη Θάλασσα ενώ θα περίμενε να ξεκαθαρίσει η ευρωπαϊκή πολιτική για τους αγωγούς, όπως είχε γίνει και με τον Nord Stream.

Μέχρι το τέλος του 2013, οι Ρώσοι αξιωματούχοι ήταν αισιόδοξοι για το μέλλον του Southstream. Η Μόσχα είχε εξασφαλίσει τη χρηματοδότηση και τη συνεργασία που χρειαζόταν για το έργο και είχε ήδη ξεκινήσει να ετοιμάζει συμβόλαια για τις υποθαλάσσιες κατασκευές. Εν τω μεταξύ, η Βουλγαρία είχε ξεκινήσει την κατασκευή του χερσαίου τμήματος του αγωγού.

Το σημείο καμπής

Το ξέσπασμα της ουκρανικής κρίσης τον Νοέμβριο του 2013 σηματοδότησε την αρχή του τέλους για το σχέδιο του South Stream.

Οι δυτικές χώρες απάντησαν στην προσάρτηση της Κριμαίας στη Ρωσία στις αρχές του 2014 με μια σειρά από κυρώσεις κατά Ρώσων αξιωματούχων. Η κατάρριψη αεροπλάνου της Malaysia Airlines πάνω από την Ουκρανία τον Ιούλιο του 2014 οδήγησε σε διεύρυνση των κυρώσεων, αυτή τη φορά κατά ρωσικών τραπεζών που χρηματοδοτούσαν τον South Stream. Οι κυρώσεις περιόριζαν τη δυνατότητα της Gazprom να χρησιμοποιήσει δολάρια για την κατασκευή του ακριβού έργου.

Την ίδια ώρα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είχε ξεκινήσει επίσημα έρευνα στις μονοπωλιακές πρακτικές της Gazprom και απείλησε να λάβει μέτρα κατά της Βουλγαρίας, αν προχωρούσε με την κατασκευή του South Stream. Η Επιτροπή υποστήριξε ότι τα συμβόλαια δεν είχαν εγκριθεί με βάση τους κανονισμούς που προβλέπει η Ε.Ε.

Αντιμέτωπη με σκληρές πιέσεις από την Ε.Ε. και τις ΗΠΑ, η Βουλγαρία σταμάτησε την κατασκευή το καλοκαίρι του 2014, καθιστώντας αβέβαιο το μέλλον του έργου.

Χωρίς καμία εγγύηση ότι η νομική διαμάχη θα λήξει υπέρ της -και ως εκ τούτου χωρίς καμία εγγύηση ότι θα μπορούσε να κάνει χρήση του αγωγού-, η Gazprom αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το έργο. Οι σχέσεις ανάμεσα στη Ρωσία και τη Δύση είχαν φτάσει στο χειρότερο σημείο και θα χρειάζονταν χρόνια προτού βελτιωθούν τόσο ώστε να γίνει βιώσιμο το σχέδιο του South Stream.

Eνώ η Gazprom θα μπορούσε να ξεκινήσει από την αρχή και να ξαναχτίσει το έργο ώστε να ευθυγραμμίζεται με τις νέες ρυθμιστικές απαιτήσεις, η ολοκλήρωσή του θα επιτυγχανόταν μετά από χρόνια και η Gazprom είχε ήδη ξοδέψει το 20% με 40% του προϋπολογισμού για το πρώτο τμήμα του έργου του South Stream.

Και έτσι η Gazprom ήταν αντιμέτωπη με μια ακόμα δύσκολη απόφαση: Να χτίσει έναν αγωγό που το μέλλον του ήταν τουλάχιστον αμφίβολο, ή να βρει μια εναλλακτική δίοδο; Δεδομένων των οικονομικών πιέσεων που ασκούσαν στην εταιρεία οι κυρώσεις, καθώς και τις εντάσεις ανάμεσα στη Ρωσία και τη Δύση, η απόφαση της Gazprom να βάλει τέλος στο σχέδιο του South Stream δεν προκαλεί μεγάλη έκπληξη. Ούτε αποτελεί έκπληξη ότι η εναλλακτική δίοδος που βρήκε η Gazprom είναι η Τουρκία, τον μοναδικό δρόμο που έχει μείνει στην Ευρώπη που δεν εξαρτάται από χώρες διέλευσης στην Ε.Ε. 

Το συμβόλαιο της Gazprom με τη Naftogaz λήγει στο τέλος του 2018 και η Ρωσία θέλει να αποδείξει στην Ευρώπη ότι θα σταματήσει να χρησιμοποιεί την Ουκρανία ως χώρα διέλευσης. Καθώς η Gazprom θα δίνει μάχη με τον χρόνο για να φέρει σε πέρας την εναλλακτική του TurkStream, θα έχει στο μυαλό της τα μαθήματα που πήρε από την κατάρρευση του σχεδίου του South Stream.