Πώς θα κερδίσουμε τον πόλεμο με τη φοροδιαφυγή

Σε μία διδακτορική έρευνα η οποία δημοσιεύτηκε τον Ιούνιο του 2023 με τίτλο «Αναζήτηση οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών παραγόντων που επηρεάζουν τη φορολογική συμμόρφωση και τη φορολογική ηθική. Μέτρα και πολιτικές προς την κατεύθυνση της καλλιέργειας της θετικής φορολογικής συνείδησης», ο διδάκτορας Μητράκος Παναγιώτης προβαίνει σε μία εμπεριστατωμένη ανάλυση των αιτιών που οδηγούν τους πολίτες μιας χώρας να φοροδιαφεύγουν ή να φοροαποφεύγουν, καθώς και των βασικών αιτιών όπου παρατηρείται μεγάλη διαφορά στη φορολογική κουλτούρα μεταξύ πολιτών που ανήκουν σε διαφορετικά έθνη, φυλές ή κράτη.

Η Ελλάδα συγκαταλέγεται δυστυχώς ως μία χώρα όπου υπάρχει μικρή φορολογική συμμόρφωση σε σύγκριση τουλάχιστον με τις υπόλοιπές χώρες της Ε.Ε. και του Ο.Ο.Σ.Α.

Οι αιτίες είναι πολλές και εμπεριέχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά η καθεμία. Σύμφωνα με έρευνα ερωτηματολογίου το οποίο καταγράφηκε από τον διδάκτορα μέσω της έρευνας «ΘΑΛΗΣ», που διοργανώθηκε από το Πανεπιστήμιο Μακεδονίας με ιδρυματικά υπεύθυνο τον καθηγητή Μπιτζένη Αριστείδη, απαντήθηκαν 3.975 ερωτηματολόγια τα οποία αφορούν το κατά πόσο ευχαριστημένοι είναι οι πολίτες από τον τρόπο λειτουργίας της δημόσιας διοίκησης, καθώς και την εμπιστοσύνη που δείχνουν σε βασικούς θεσμούς του κράτους και τη γενικότερη φορολογική πολιτική. Επιπρόσθετα υπήρξε και μια ερώτηση η οποία αφορούσε τον βαθμό δικαιολόγησης της φοροδιαφυγής ενός ατόμου.

Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι όσο μεγαλύτερη είναι η εμπιστοσύνη των πολιτών στους κρατικούς θεσμούς, όσο καλύτερη είναι η αντίληψη των πολιτών αναφορικά με τη λειτουργία της δημόσιας διοίκησης και όσο αποδοτικότερη είναι η κυβερνητική πολιτική σε ζητήματα φορολογίας (λ.χ. πολυπλοκότητα της φορολογικής νομοθεσίας), τόσο υψηλότερος ο βαθμός φορολογικής συνείδησης (δηλαδή μη δικαιολόγησης της φοροδιαφυγής).

Επομένως όταν λειτουργούν οι θεσμοί και η φορολογική πολιτική προς όφελος του πολίτη, αυτός αντιλαμβάνεται ότι θα πρέπει να συμμετάσχει εκούσια στη φορολογική διαδικασία μέσα από τη γενικότερη φορολογική του συμμόρφωση. Με αυτόν τον τρόπο βελτιώνεται η εικόνα της χώρας αναφορικά με τη φορολογική συνείδηση των Ελλήνων πολιτών και σε έναν δεύτερο βαθμό αυξάνονται τα δημόσια έσοδα, που τόσο έχει ανάγκη η χώρα μας.

Βλέπουμε, λοιπόν, ότι η φοροδιαφυγή δεν αποτελεί απλά μία παθογένεια στην ελληνική τάξη πραγμάτων αλλά συμβάλλει σε ένα μεγάλο μέρος πολλών οικονομικών και κοινωνικών παθογενειών, που υπήρχαν ιδιαίτερα στο παρελθόν και δημιούργησαν μία κατάσταση αποστροφής των πολιτών απέναντι στο κράτος, στις κρατικές δομές και στις δημόσιες υπηρεσίες εν γένει.

Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη μελέτη, η θετική μεταβολή των πολιτών αναφορικά με τους κρατικούς θεσμούς, όπως είναι το Κοινοβούλιο, το Δικαστικό Σώμα και το πολιτικό σύστημα, θα επιφέρει και μια αντίστοιχη αλλαγή στη νοοτροπία των πολιτών.

Πλέγμα προτάσεων

Κατά την άποψη του συγγραφέα, απαιτείται ένα μείγμα μεταρρυθμίσεων που θα περιλαμβάνει τις παρακάτω προτάσεις:

1. Βελτίωση των κρατικών θεσμών, όπως είναι το Κοινοβούλιο και το Πολιτικό Σύστημα, καθώς και μεγαλύτερη ταχύτητα στην απονομή δικαιοσύνης αλλά και πλήρης απεμπλοκή της δικαιοσύνης από κυβερνητικές ή άλλου τύπου επιρροές.

2. Βελτίωση των μηχανισμών ελέγχου τόσο των εκδόσεων τιμολογίων και αποδείξεων από την πλευρά των επιχειρηματιών όσο και μέσω της ψηφιακής μεταρρύθμισης που στοχεύει στην ταυτόχρονη έκδοση ενός παραστατικού και ενημέρωση στον ίδιο χρόνο της Ανεξάρτητης Αρχής Δημοσίων Εσόδων. Επιπρόσθετα θα πρέπει να ελέγχεται και η δήλωση υπερβολικών δαπανών, οι οποίες δεν αντιπροσωπεύουν την αρχή της αναλογικότητας σε σύγκριση με τον συνολικό τζίρο της επιχείρησης, καθώς επίσης και της φύσης της επιχείρησης, με αποτέλεσμα κάποιες δαπάνες να μην προσδίδουν παραγωγικό χαρακτήρα στην επιχείρηση αλλά να αφορούν κυρίως ιδιωτικές δαπάνες.

3. Τη δημιουργία ειδικού κωδικού στις φορολογικές δηλώσεις για αποδείξεις με ηλεκτρονικό τρόπο παροχής υπηρεσιών κάθε είδους όπως κομμωτήρια, αισθητικοί, δικηγόροι, λογιστές, γιατροί, ψυχολόγοι, ψυχοθεραπευτές, ελαιοχρωματιστές, συνεργεία αυτοκινήτων κ.λπ. Σε αυτή την κατηγορία θα υπάρχει μείωση του εισοδήματος από το ύψος των συνολικών δαπανών, ενώ παράλληλα προτείνεται η δημιουργία χαμηλότερου ΦΠΑ, το οποίο για να είμαστε ειλικρινείς δεν εισπράττεται από την Α.Α.Δ.Ε, την στιγμή που 4 στις 10 επιχειρήσεις δηλώνουν εισόδημα κάτω από 5.000 ευρώ ενώ 17 στις 20 επιχειρήσεις δηλώνουν εισόδημα κάτω των 20.000 ευρώ.

Δηλαδή οι μισθωτοί εμφανίζουν πολύ μεγαλύτερα εισοδήματα από τους μέσους όρους των Ελεύθερων Επαγγελματιών και των Επαγγελμάτων Παροχής Υπηρεσιών. Εάν μειωθεί λ.χ. ο ΦΠΑ από το 24% στο 13% και αν ταυτόχρονα οι καταναλωτές κερδίζουν από τη συναλλαγή, διότι μειώνει το φορολογητέο εισόδημά τους, αυτό αποτελεί έναν πολύ αποτελεσματικό τρόπο δράσης που μπορεί να ψηφιστεί σε ένα φορολογικό νομοσχέδιο.

Επιπρόσθετα πρέπει να γίνεται έλεγχος στο μέγεθος δαπανών μιας επιχείρησης σε συνάρτηση με τον τζίρο της αλλά και το μέγεθος των συνολικότερων εξόδων. Η μείωση του ΦΠΑ μπορεί να φαίνεται ότι θα επιφέρει μείωση στα δημόσια έσοδα αλλά το πιο πιθανό είναι ότι θα συμβεί το αντίθετο. Θα εκδίδονται πολύ περισσότερες αποδείξεις, διότι και οι καταναλωτές θα έχουν συμφέρον να ζητούν αποδείξεις και οι επιχειρηματίες ή ελεύθεροι επαγγελματίες θα αρχίσουν να εκδίδουν ολοένα και περισσότερες αποδείξεις αφού θα γνωρίζουν ότι θα επιβαρύνονται με μικρότερο ΦΠΑ και θα έχουν τη δυνατότητα να δηλώνουν υψηλότερο εισόδημα, που θα τους οδηγήσει σε μεγαλύτερη ευκολία ρευστότητας μέσω δανεισμού, αλλά και στο να μπορούν να δικαιολογήσουν δαπάνες που αφορούν σε τεκμήρια (αυτοκίνητα μεγάλου κυβισμού, εξοχικές κατοικίες, σκάφη αναψυχής κ.λπ.).

4. Όλες οι φορολογικές αλλαγές θα πρέπει να δηλώνονται ρητά στον φορολογικό νόμο, ώστε οι πολίτες, επιχειρηματίες και ελεύθεροι επαγγελματίες να γνωρίζουν τι είναι νόμιμο και τι παράνομο. Επιπρόσθετα μειώνεται το μέγεθος της διαφθοράς αφού οι ελεγκτικές αρχές θα έχουν στα χέρια τους τον ακριβή τρόπο ελέγχου των επιχειρηματικών εσόδων και εξόδων και τυχόν απόκλισή τους από αυτόν θα μπορεί να επισύρει πειθαρχικές ή και ποινικές κυρώσεις στους υπαλλήλους. Φυσικά σε έναν τακτικό έλεγχο επιχειρείται το άνοιγμα τραπεζικών λογαριασμών και οποιαδήποτε εισροή χρημάτων δεν μπορεί να δικαιολογηθεί, θεωρείται εισόδημα το οποίο σύμφωνα με τον Κώδικα Φορολογικής Διαδικασίας έχει συντελεστή 33%, χωρίς να υπολογιστούν οι προσαυξήσεις που ξεκινούν από την ημέρα εμφάνισης της λήψης των χρημάτων στον λογαριασμό του δικαιούχου.

5. Κωδικοποιήσεις νόμων με βασικό άξονα τη φορολογική, την εργατική και την ασφαλιστική νομοθεσία. Δεν θα πρέπει να υπάρχουν συχνές αλλαγές σε αυτούς τους νόμους εκτός εάν πρόκειται για επίλυση ζητημάτων ύψιστης σημασίας. Η γνώση της νομοθεσίας δημιουργεί ασφάλεια δικαίου των φορολογουμένων, οι οποίοι με τη σειρά τους συμμορφώνονται πιο εύκολα με τις φορολογικές διαδικασίες αφού γνωρίζουν τι πρέπει να κάνουν. Εν πάση περιπτώσει μέσω των κωδικοποιήσεων των νόμων καταργούνται όλες οι παλιές διάσπαρτες διατάξεις που βρίσκονται σε άλλα νομοσχέδια, τα οποία είναι πολλές φορές άσχετα με τα φορολογικά, εργατικά και ασφαλιστικά ζητήματα.

6. Προτάσεις αναμόρφωσης φορολογικής διοίκησης με απώτερο στόχο οι δημόσιοι λειτουργοί να είναι φιλικότεροι στους πολίτες και να δίνουν τις κατευθύνσεις που απαιτούνται προκειμένου να τους βοηθήσουν. Η θέση των υπαλλήλων είναι κατά βάση η εξυπηρέτηση των πολιτών και όχι η προσπάθεια αποφυγής της. Αυτό μπορεί να γίνει σε γενικό επίπεδο μέσω ειδικών σεμιναρίων αναφορικά με τη συμπεριφορά και σε ειδικό επίπεδο μέσω απόκτησης των γνώσεων που απαιτεί το αντικείμενό τους. Θα πρέπει να υπάρχει και σχετικός έλεγχος από τα υψηλότερα κλιμάκια, όταν παρατηρούνται περιπτώσεις μη εξυπηρέτησης του κοινού, όχι μόνο αναφορικά με τη φορολογική διοίκηση αλλά με κάθε δημόσια υπηρεσία.

Ο πειθαρχικός κώδικας προβλέπει ποινές για κάθε περίπτωση, αλλά το πρόβλημα είναι ότι δεν εφαρμόζεται όπως πρέπει και οι περισσότεροι ανώτεροι υπάλληλοι λειτουργούν κατά κάποιον τρόπο συντεχνιακά, με αποτέλεσμα ακόμα και υποθέσεις που παραπέμπονται σε Ένορκες Διοικητικές Εξετάσεις να βγάζουν πορίσματα που αθωώνουν τους δημοσίους υπαλλήλους (εκτός εξαιρετικών περιπτώσεων). Εάν ο πολίτης αναφέρεται κατά υπηρεσιακού υπαλλήλου και εάν αυτό γίνεται σε πολλές περιπτώσεις θα πρέπει να ασκούνται οι κατάλληλες πειθαρχικές ποινές, ύστερα βέβαια από τις ανάλογες εσωτερικές έρευνες. Επιπρόσθετα υπάρχει και το Σώμα Ελεγκτών Δημόσιας Διοίκησης, όπου το έργο του είναι να ασκεί έλεγχο στις επιμέρους δημόσιες υπηρεσίες και ειδικότερα όπου υπάρχουν φαινόμενα καταγγελίας.

7. Αλλαγή διαρθρωτικού μοντέλου εργασίας με έμφαση στις μεγάλες επιχειρήσεις με προσωπικό 50 ατόμων και άνω. Πολιτική κινήτρων για μεγάλες επενδύσεις, όπως λ.χ. φοροελαφρύνσεις στα κέρδη που επανεπενδύονται και μόνο όταν αυτά μοιράζονται στα μέλη της εκάστοτε εταιρείας να φορολογούνται.

8. Μείωση πελατειακού συστήματος στον χώρο της πολιτικής και στον χώρο προσλήψεων προσωπικού καθώς και σε οποιονδήποτε χώρο απαιτεί αξιοκρατία.

9. Υποκίνηση και κίνητρα για startup επιχειρήσεις με ψηφιακό προσανατολισμό και προσανατολισμό επιχειρήσεων με κέντρο βάρους την τεχνητή νοημοσύνη και τις τεχνολογικές υποδομές. Η προσέλκυση επενδύσεων τεχνολογικού χαρακτήρα θα δημιουργήσει ένα φρένο στη διαρροή εγκεφάλων, αυξάνοντας τις ποιοτικές θέσεις εργασίας, μειώνοντας την ανεργία και βοηθώντας στην τόνωση της οικονομικής ανάπτυξης. Αυτό μπορεί να γίνει πραγματικότητα καταρχήν εάν οι διαδικασίες έναρξης και λειτουργίας μιας επιχείρησης δεν απαιτούν υψηλό βαθμό γραφειοκρατίας.

10. Κίνητρα δημιουργίας νέων επιχειρήσεων με παραγωγικό και εξαγωγικό προσανατολισμό. Η λειτουργία καταστημάτων που εμπορεύονται εισαγόμενα είδη είναι μεν απαραίτητη αλλά δεν βοηθάει στην καταπολέμηση του παραγωγικού μοντέλου και αυξάνει τεχνητά το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν, χωρίς να προσθέτει πραγματική προστιθέμενη αξία στην εγχώρια οικονομία. Επιπρόσθετα αυξάνει το έλλειμα του εμπορικού ισοζυγίου και δημιουργεί μία στρεβλή ανάπτυξη μέσα από τη διόγκωση των εισαγωγών και τη συρρίκνωση των εξαγωγών του κράτους.

11. Επαναφορά αντικειμενικών κριτηρίων προσδιορισμού ελάχιστου φορολογητέου εισοδήματος για όσους ασκούν εμπορική δραστηριότητα καθώς και για τους ελεύθερους επαγγελματίες. Πρόκειται για το μέτρο το οποίο είναι πιθανό να προκαλέσει μεγάλες διαμαρτυρίες στους ελεύθερους επαγγελματίες, αλλά την ίδια στιγμή πολλοί μισθωτοί που πληρώνουν συγκριτικά μεγαλύτερους φόρους δηλώνοντας υψηλότερο πραγματικό εισόδημα, θα το κρίνουν ως εύλογο και θα το επικροτήσουν. Η συγκεκριμένη φορολογική διαδικασία είχε λειτουργήσει κατά τα έτη 1990-1995.

Τα αντικειμενικά κριτήρια αφορούν σε προσδιορισμό εμπορικής αξίας επαγγελματικής στέγης, συνολικό εμβαδόν καταστήματος, ύπαρξη ενός ή περισσότερων υποκαταστημάτων - αποθηκών, αριθμός προσωπικού στην επιχείρηση.

Ειδικότερα, αναφορικά με τα ελεύθερα επαγγέλματα θα πρέπει να υπάρχει η επαναφορά τεκμηρίων με βάση τις σπουδές των επαγγελματιών, τα έτη εργασίας και το ύψος των αντικειμενικών αξιών των γραφείων που χρησιμοποιούνται ως έδρα ή υποκατάστημα της επιχείρησής τους. Όλα αυτά είναι μία ενδεικτική αναφορά για τον τρόπο με τον οποίοι θα υπολογίζεται το Ελάχιστο Φορολογητέο Εισόδημα των Ελεύθερων Επαγγελματιών και των Επιχειρήσεων. Λ.χ. ένα δικηγορικό γραφείο που βρίσκεται σε οδό με μεγάλη εμπορική αξία και κοντά στα δικαστήρια της πόλης θα έχει υψηλό συντελεστή εμπορικότητας, ο οποίος θα προσαυξάνει το ελάχιστο φορολογητέο εισόδημα του ελεύθερου επαγγελματία.

Εάν οι επιχειρήσεις δηλώνουν υψηλότερο εισόδημα από το ελάχιστο φορολογητέο όπως αυτό θα έχει υπολογιστεί με βάση τα παραπάνω κριτήρια, φυσικά θα φορολογούνται με το υψηλότερο δηλωθέν εισόδημα, διαφορετικά θα φορολογούνται με βάση τα αντικειμενικά κριτήρια. Η ύπαρξη υψηλότερου εισοδήματος με βάση τα αντικειμενικά κριτήρια θα πρέπει να επηρεάζει και τον Φόρο Προστιθέμενης Αξίας που θα πρέπει να καταβάλλεται μετά τον υπολογισμό του τεκμαρτού εισοδήματος.

Όπως είναι φυσικό για λόγους δικαιοσύνης, το εν λόγω σύστημα των αντικειμενικών κριτηρίων προσδιορισμού ελάχιστου φορολογητέου εισοδήματος δεν θα πρέπει να χρησιμοποιείται για τα πρώτα τρία χρόνια για τους ελεύθερους επαγγελματίες ή και ενδεχομένως πέντε χρόνια για όσους ασκούν εμπορική δραστηριότητα, δεδομένου ότι οι νέοι επαγγελματίες είναι πολύ δύσκολο να δημιουργήσουν ικανό πελατολόγιο και φήμη και ως εκ τούτου είναι δυνατό κατά τα πρώτα χρόνια να εμφανίζουν ακόμη και ζημιές. Επιπρόσθετα οι νεοφυείς επιχειρήσεις θα έχουν κάνει επενδύσεις σε πάγιο εξοπλισμό, οι οποίες αποσβένονται σε περισσότερα του ενός έτους.

Πάντως τα συγκεκριμένα τεκμήρια ελάχιστου φορολογητέου εισοδήματος θα πρέπει να είναι μαχητά από την πλευρά των επιχειρηματιών και ελεύθερων επαγγελματιών, εφόσον αποδείξουν ότι πράγματι δεν είχαν τη δυνατότητα να βγάλουν το συγκεκριμένο κέρδος ή είχαν ακόμα και ζημιές, με την προϋπόθεση πλήρους αιτιολόγησής τους. Το βάρος απόδειξης θα το έχει ο ίδιος ο φορολογούμενος, Σε αυτή την περίπτωση, θα πρέπει οι φορολογικές αρχές να προβαίνουν σε τακτικό έλεγχο της επιχείρησης, εφαρμόζοντας όλες τις μεθόδους που προβλέπει ο κώδικας φορολογικής διαδικασίας (άνοιγμα τραπεζικών συναλλαγών, τεκμήρια ιδιωτικής φύσης, ύποπτες μεταβιβάσεις ακινήτων σε συγγενικά πρόσωπα ή τρίτους, εξαντλητικός έλεγχος παραστατικών εσόδων και εξόδων κ.λπ.). Με αυτό τον τρόπο θα επέλθει μία κατάσταση όπου όλες οι επιχειρήσεις και οι ελεύθεροι επαγγελματίες θα είναι αναγκασμένοι να πληρώνουν φόρο σύμφωνα με τα αντικειμενικά κριτήρια.

Το γεγονός αυτό δεν θα τους απαλλάσσει από έλεγχο που μπορεί να γίνει στο μέλλον, αλλά σε κάθε περίπτωση θα προσδώσει μια μεγαλύτερη δικαιοσύνη στην ανακατανομή της πληρωμής φόρου από εμπορική δραστηριότητα και ελεύθερους επαγγελματίες, γεγονός που έως τώρα δείχνει ότι οι δηλώσεις αυτών των ομάδων εργαζομένων δηλώνουν ελάχιστα ποσά φορολογητέων κερδών, τα οποία κατά μέσο όρο είναι πολύ λιγότερα από αυτά που δηλώνουν οι μισθωτοί εργαζόμενοι πλήρους απασχόλησης. Σε πολλές μάλιστα περιπτώσεις, τα εισοδήματα αυτά βρίσκονται κάτω από το όριο της φτώχειας, κάτι που δεν αντιστοιχεί συνήθως στην πραγματική κατάσταση αυτών των επιχειρήσεων.

Αυτή η αλλαγή καθεστώτος με βάση ελάχιστα αντικειμενικά κριτήρια εισοδήματος, θα επιφέρει και μία αύξηση στα δημόσια έσοδα σε αρκετά μεγάλο βαθμό ενώ αντίστοιχα οι επιχειρήσεις δεν θα καλούνται να πληρώνουν φόρο από το πρώτο ευρώ, όπως γίνεται σήμερα, αλλά θα υπάρχει φορολογική κλίμακα ανάλογη με αυτή των μισθωτών. Με βάση όλα τα παραπάνω, το μεγάλο ποσοστό της φοροδιαφυγής το οποίο υπάρχει στους αυτοαπασχολούμενους και στις πολύ μικρές επιχειρήσεις, θα μειωθεί μέσω της δήλωσης ελάχιστου φορολογητέου εισοδήματος. Και όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, αν υπάρχει ένα πολύ μικρό ποσοστό φορολογούμενων που θεωρούν ότι αδικούνται, θα έχουν τη δυνατότητα προσφυγής στις φορολογικές αρχές.

12. Καθιέρωση ηθικών κινήτρων για τους συνεπείς φορολογούμενους ανά κλάδο εμπορικής δραστηριότητας και ελεύθερου επαγγέλματος μέσα από τη δημοσίευση των δέκα καλύτερων επιχειρήσεων που δηλώνουν τα υψηλότερα εισοδήματα ανά κλάδο δραστηριότητας και έτος. Πέραν των ηθικών κινήτρων προτείνεται και έκπτωση φόρου της τάξεως του 5-10%, αναλόγως φυσικά και των δημοσιονομικών αντοχών του κράτους.

Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι εάν οι πολίτες αντιληφθούν ότι τα συμφέροντά τους (προτιμήσεις) ικανοποιούνται από τη χρήση της φορολογικής τους δαπάνης, τότε αυξάνεται η εμπιστοσύνη τους στο κράτος (και γενικότερα στο θεσμικό περιβάλλον) και η προθυμία τους να συνεισφέρουν προς αυτή την κατεύθυνση.

Σε αντιδιαστολή, σε ένα αναποτελεσματικό κράτος ή σε ένα ατελές θεσμικό περιβάλλον, όπου για παράδειγμα θα μπορούσαμε να συναντήσουμε φαινόμενα διαφθοράς στη φορολογική διοίκηση, δύσκαμπτη κρατική γραφειοκρατία, αναξιόπιστη δικαιοσύνη κ.α., οι πολίτες θα έχουν μικρή εμπιστοσύνη στο πολιτικό σύστημα και στην κρατική εξουσία εν γένει και ως εκ τούτου, η φορολογική τους ηθική θα διαβρώνεται.

* Ο Αριστείδης Μπιτζένης είναι καθηγητής στο τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας. Ο Παναγιώτης Μητράκος είναι διδάκτορας τμήματος ευρωπαϊκών σπουδών Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.