H πανδημία, η ελληνική «χαλαρότητα» και οι θεωρίες συνωμοσίας

Η νόσος Covid-19 ήταν ένας ισχυρός συναγερμός και η εισβολή της πανδημίας σε όλες τις χώρες του κόσμου, σήμερα επιτρέπει σε κάποιους σχολαστικούς γεωπολιτικούς παρατηρητές να έχουν στα χέρια τους πολύτιμο υλικό. Σε μεγάλο βαθμό μπορούν να γνωρίζουν ποια είναι τα αντανακλαστικά χωρών και των κατοίκων τους στους κινδύνους και πώς αντιδρούν σε καταστάσεις κρίσης.

Για παράδειγμα, με την εκδήλωση της πανδημίας, ορισμένες χώρες, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, αντέδρασαν ακαριαία στα κρούσματα με ταχεία και αποφασιστική δράση, με σαρωτικά lockdown, κλείσιμο των συνόρων, με αυστηρή ιχνηλάτηση επαφών, εντολές κοινωνικής αποστασιοποίησης και χρήσης μάσκας. Πολλές από αυτές τις χώρες απέφυγαν τα χειρότερα της πανδημίας, σημειώνοντας σχετικά χαμηλό αριθμό κρουσμάτων και θανάτων.

Άλλες, πάλι, πάλεψαν να αποκρούσουν την ασθένεια κάπως άτσαλα με τραγικά αποτελέσματα: ανεξέλεγκτη ασθένεια, κατακλυσμένα νοσοκομεία και υπερχειλισμένα νεκροτομεία. Η περίπτωση της Ιταλίας μιλά από μόνη της, πέρα από την εκ των υστέρων επιτυχή αντίδραση της κυβέρνησης Ντράγκι.

Μια άλλη ενδιαφέρουσα σύγκριση αντιδράσεων είναι αυτή της Ταϊβάν και της Φλόριντα στις ΗΠΑ. Η Ταϊβάν και η Φλόριντα έχουν πληθυσμό περί τα 20 εκατομμύρια και οι δύο. Ωστόσο από τον Μάιο 2021 έως και τη 17η Ιανουαρίου 2022, η Ταϊβάν είχε 18.200 περιπτώσεις ασθένειας από κορωνοϊό και 861 θανάτους, ενώ η Φλόριντα έχει καταγράψει 2,6 εκατομμύρια και 30.000 θανάτους.

Γιατί προκύπτει αυτή η απίθανη διαφορά; Αν δούμε τα στοιχεία που παραθέτει στην Επιθεώρηση «Φόρεϊν Αφέρς» η καθηγήτρια Μισέλ Γκελφέιντ, πολλές έρευνες που έγιναν από κοινωνικούς επιστήμονες επισημαίνουν έναν παράγοντα που συχνά παραβλέπεται: τις διαφορές στον τρόπο με τον οποίο οι κοινωνίες ανταποκρίνονται στις απειλές.

Ορισμένες χώρες έχουν καλά ανεπτυγμένα αντανακλαστικά απειλής, που εξελίχθηκαν κατά τη διάρκεια αιώνων αντιμετώπισης χρόνιων ασθενειών, εισβολών, φυσικών καταστροφών και άλλων κίνδυνων. Η ικανότητα των ανθρώπων να ακολουθούν κανόνες σε μια κρίση έχει εξυπηρετήσει καλά ορισμένες χώρες κατά τη διάρκεια της πανδημίας, όπως ήταν εμφανές στην Ταϊβάν. Μέρη που είχαν αντιμετωπίσει λίγες τέτοιες απειλές απέτυχαν να αναπτύξουν αυτά τα αντανακλαστικά -και έκαναν λάθη όταν προέκυψε να ανταποκριθούν στον απειλητικό νέο ιό. Πολλοί κάτοικοι της Φλόριντα αντιστάθηκαν στους κανόνες κοινωνικής αποστασιοποίησης και της χρήσης μάσκας.

Και από την άποψη αυτή βέβαια, ολέθριο ρόλο στην πολιτεία αυτή έπαιξε ο τραμπισμός και οι θεωρίες συνωμοσίας που αναπτύχθηκαν από ανεύθυνους δήθεν φιλελεύθερους με την ευρωπαϊκή έννοια πολίτες.

Πέραν όμως από τους λαϊκισμούς, τους τραμπισμούς και το νέο αμερικανικό φρούτο, τον «βοκισμό» (wokism), η αντίδραση στις απειλές, από την εποχή του Ηροδότου τον 5ο αιώνα π.Χ., σηματοδοτεί το ποια είναι η στάση μιας κοινωνίας απέναντι στην τάξη και τη χαλαρότητα. Ο Ηρόδοτος ήταν ο πρώτος που παρατήρησε τις αντίθετες τάσεις των κοινωνιών είτε προς την τάξη είτε προς την ανεκτικότητα. Ξεχώρισε την Περσική Αυτοκρατορία για την ανοικτότητά της σε ξένες ιδέες και πρακτικές, σε αντίθεση με τους Αιγύπτιους που έδειχναν υποταγή στην εξουσία.

Την ίδια υποταγή βέβαια έδειχναν και οι Πέρσες, οι οποίοι ήταν όμως πιο εφευρετικοί και ελεύθεροι στη σκέψη, ιδιαίτερα μετά τη συντριβή τους από τους Μακεδόνες. Ας μη μας διαφεύγει ότι κάποιους αιώνες πριν τον Ιμάνουελ Καντ, ο Πέρσης μαθηματικός, αστρονόμος και ποιητής Ομάρ Καγιάμ (1048-1131) είχε αναρωτηθεί ποια είναι τα όρια της τόλμης του ανθρώπου που θέλει να γνωρίζει. Ασφαλώς, δε, ο άνθρωπος που ανακάλυψε το Γρηγοριανό Ημερολόγιο, δεν θα είχε γνώση του σωκρατικού «εν οίδα ότι ουδέν οίδα».

Όπως και να έχουν πάντως τα πράγματα, είναι γεγονός ότι οι κοινωνίες που χαρακτηρίζονται «αυστηρές», στην πανδημία ανταποκρίθηκαν πιο αποτελεσματικά από τις αντίστοιχες «χαλαρές» (ΗΠΑ, Ελλάδα, Ολλανδία, Ν. Ζηλανδία, Βραζιλία και Ισπανία).

Κατά την καθηγήτρια Michele Gelfaud, «η αυστηρότητα και η χαλαρότητα προσφέρουν πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα στις κοινωνίες. Οι αυστηρές κουλτούρες αποτελούν παράδειγμα της τάξης και της πειθαρχίας. Οι κοινωνίες με αυστηρές κουλτούρες τείνουν να αποτελούνται από άτομα που είναι πιο προσεκτικά στους κανόνες, έχουν μεγαλύτερο έλεγχο των παρορμήσεών τους και ανησυχούν περισσότερο μην κάνουν λάθη. Έχουν υψηλότερη ομοιομορφία -ακόμη και σε σημείο που τα ρολόγια τους είναι πιο συγχρονισμένα στους δρόμους της πόλης.

Οι χαλαροί πολιτισμοί έχουν μικρότερη τάξη: οι άνθρωποι έχουν χαμηλότερο έλεγχο των παρορμήσεών τους και υποφέρουν από μεγαλύτερα επίπεδα χρέους, παχυσαρκία, αλκοολισμό και κατάχρηση ναρκωτικών. Αλλά οι χώρες με χαλαρούς πολιτισμούς διαθέτουν επίσης πολύ υψηλότερα επίπεδα διαφάνειας: είναι πιο ανεκτικές με ανθρώπους διαφορετικών φυλών, θρησκειών και σεξουαλικών προσανατολισμών· είναι πιο επιχειρηματικές και έχουν πολύ υψηλότερα επίπεδα δημιουργικότητας.

Δεν είναι τυχαία από την άποψη αυτή, η αμερικανική πρωτοπορία σε εφευρέσεις, σε αντίθεση με Κίνα και Ιαπωνία, που διαπρέπουν σε κλοπές πνευματικής ιδιοκτησίας.

Όσο για την ελληνική «χαλαρότητα», η οποία σίγουρα έχει και αρνητικές πτυχές, δεν είναι λίγοι οι παρατηρητές που υποστηρίζουν ότι αποτελεί συγκριτικό πλεονέκτημα της χώρας έναντι της «αυστηρής» στην κατάταξη Τουρκίας, στην οποίαν ο πολιτικός αυταρχισμός δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι αποτελεί συγκριτικό της πλεονέκτημα.

Και αυτό θα φανεί τώρα, που η οικονομική απειλή οξύνεται στη γειτονική μας χώρα...