Γιατί το Βασικό Εισόδημα είναι δικαίωμα και όχι φιλανθρωπία

Επιστροφή στα πάτρια ερευνητικά μου εδάφη, με το διάβασμα του βιβλίου: «Βασικό Εισόδημα. Πώς θα το Πετύχουμε» του Guy Standing**.

Επειδή έχω να ασχοληθώ με το Βασικό Εισόδημα για πολλά χρόνια, αποφάσισα να διαβάσω το βιβλίο του Guy Standing, με σκοπό να ενημερωθώ για την επικρατούσα γνώση επί του θέματος. Κατά τη διάρκεια της παραμονής μου στις ΗΠΑ, ήμουν ερευνητής και ακτιβιστής του Βασικού Εισοδήματος, μέλος του United States Basic Income Guarantee συμμετέχοντας και με ανακοινώσεις στο ετήσιο συνέδριο. Επίσης, ήμουν και μέλος του διεθνούς αντίστοιχου οργανισμού του Basic Income Earth Network.

Το ερευνητικό μου έργο για το βασικό εισόδημα παίρνει τη μορφή των ακόλουθων δημοσιεύσεων, Marangos (2005, 2006, 2008, 2014) και King and Marangos (2006). Tον Δεκέμβριο του 2010, με τον τότε διδακτορικό μου φοιτητή Νίκο Αστρουλάκη, ο οποίος έχει αναγορευτεί ήδη με το διδακτορικό του, δημοσιεύσαμε μία μελέτη του Ινστιτούτου Εργασίας της ΓΣΕΕ, Παρατηρητήριο Οικονομικών και Κοινωνικών Εξελίξεων με τον τίτλο «Το Βασικό Εγγυημένο Εισόδημα και οι πολιτικές του Ελάχιστου Εγγυημένου Εισοδήματος στην ΕΕ-15» .

Στην ιστορική αναδρομή του Βασικού Εισοδήματος από τον συγγραφέα, μου έκανε εντύπωση το μυθιστόρημα του Ουίλιαμ Μόρις (1890) «Νέα από το Πουθενά», όπου παρουσιάζει μία μελλοντική κοινωνία του 1956 που προσφέρει ένα Βασικό Εισόδημα σε όλους και η εργασία έχει μετατραπεί σε μια δημιουργική δραστηριότητα και όχι μία αναγκαιότητα επιβίωσης. Είναι, πραγματικά, μια τεράστια αντίθεση με την κοινωνία του Τζορτζ Όργουελ στο «1984».

Ο συγγραφέας αρχίζει την ανάλυσή του με την αναγνώριση της ύπαρξης του πρεκαριάτου (precariat = επισφαλής, αβέβαιος), που αποτελείται από εκατομμύρια ανθρώπους που βρίσκονται αντιμέτωποι με επισφαλή και αβέβαιη εργασία, έλλειψη σταθερού επαγγέλματος, την αυξανομένη αστάθεια των πραγματικών αποδοχών τους, τη στέρηση των επιδομάτων και χρόνια χρέη. Είναι προπαντός τα φτωχοποιημένα μεσοστρώματα των ανεπτυγμένων χωρών, στην ύπαρξη των οποίων ο συγγραφέας βασίζεται για να εξηγήσει την αναγκαιότητα του βασικού εισοδήματος.

Τι είναι το Βασικό Εισόδημα; Είναι ένα συγκεκριμένο ποσό χρημάτων το οποίο καταβάλλεται άνευ όρων σε ατομική βάση και σε τακτά χρονικά διαστήματα (π.χ. ανά μήνα). Το ποσό των χρημάτων καθορίζεται με επιστημονικά μέσα που προσδιορίζει το ελάχιστο εισόδημα που χρειάζεται ένα άτομο να επιβιώνει σε ένα αξιοπρεπές επίπεδο. Παρέχεται σε όλους του νόμιμους πολίτες της χώρας. Είναι ένα «κοινωνικό μέρισμα», όπως τόνιζαν οι Thomas Paine (1737-1809) και Thomas Spence (1750-1814), ως μερίδιο της κοινής κληρονομιάς του φυσικού πλούτου της κοινωνίας, είναι ένα καθολικό δικαίωμα. Επιστρέφεται διαμέσου της φορολογίας για όσους τελικά δεν το χρειάστηκαν.

Οδηγεί στη μείωση της φτώχειας, της ανισότητας και ανασφάλειας. Στην ουσία, το Βασικό Εισόδημα προσφέρει οικονομική ασφάλεια σε έναν κόσμο που χαρακτηρίζεται από επισφαλή και αβέβαιη εργασία.

Ο Αριστοτέλης είπε: «Άνθρωπος που θυσιάζει την ελευθερία του, για να του παρέχουν ασφάλεια, δεν είναι άξιος, ούτε της ελευθερίας αλλά ούτε και της ασφάλειας», προσθέτοντας και τον Κουμφούκιο, «η ανασφάλεια είναι χειρότερη από την ένδεια» (σελ. 101), καταλαβαίνουμε τον ρόλο της ασφάλειας και ιδιαίτερα της οικονομικής ασφάλειας στη συμπεριφορά του ανθρώπου.

Μα το Βασικό Εισόδημα, εξ ορισμού, είναι βασικό με την έννοια της αποφυγής της ένδειας και δεν κάνει τους ανθρώπους οκνηρούς και ανεύθυνους. Προσφέρει ένα μαξιλάρι οικονομικής ανακούφισης και όχι ένα στρώμα πλήρους οικονομικής κάλυψης και προστασίας. Η βασική οικονομική ασφάλεια, με αποτελέσματα ψυχολογικών ερευνών, παρέχει ευεργετική ψυχική υγεία, μειώνοντας τις απαιτήσεις για υγειονομική περίθαλψη και κοινωνικές υπηρεσίες και βοηθά στη λήψη ορθολογικών αποφάσεων.

Προσφέρει επίσης «οικονομική ισότητα» που ερμηνεύεται ως ισότητα στο βασικό βιοτικό επίπεδο. Οι απόψεις αυτές έρχονται σε αντίθεση με το κράτος πρόνοιας του σήμερα, στο πλαίσιο του οποίου τα επιδόματα εξαρτώνται από το εάν το άτομο έχει εργασία-εισόδημα και από το ποσό του εισοδήματος, εάν υπάρχει. Επίσης, να τονίσουμε ότι τα επιδόματα του κράτους πρόνοιας για τους φτωχούς είναι πάντα φτωχά επιδόματα (σελ. 232), με βάση την παρελθούσα φτώχεια και όχι τον κίνδυνο της μελλοντικής φτώχειας.

Το Βασικό Εισόδημα δεν είναι «κοινωνική πρόνοια» ούτε «κοινωνικό επίδομα» με άλλη επωνυμία, είναι εισόδημα. Πρόκειται για ένα μέσο για την επίτευξη κοινωνικής δικαιοσύνης. Πέρα από θέματα κοινωνικής δικαιοσύνης, το Βασικό Εισόδημα μπορεί να τεκμηριωθεί ως μερική αποζημίωση για την καταστροφή του περιβάλλοντος, το οποίο περιβάλλον ανήκει σε όλους μας. Παρ' όλα αυτά, η καταβολή του Βασικού Εισοδήματος δεν θεωρείται ως υποκατάστατο του κράτους πρόνοιας. Με απόφαση στο 16ο Συνέδριο του BIEN εγκρίθηκε το ψήφισμα ότι η παροχή του Βασικού Εισοδήματος δεν διακινδυνεύει τους θεσμούς του κράτους πρόνοιας. Αρα, το Βασικό Εισόδημα δεν υποκαθιστά αλλά είναι συμπληρωματικό του κράτους πρόνοιας.

Για παράδειγμα, η ύπαρξη του Βασικού Εισοδήματος δεν καταργεί τα επιδόματα που καλύπτουν τα άτομα με ειδικές ανάγκες, αναγνωρίζοντας τις ιδιαίτερες συνθήκες για επίδομα πέρα από το Βασικό Εισόδημα. Πρέπει όμως να αναγνωρίσουμε την παντελή αποτυχία του κράτους πρόνοιας, ενώ ξοδεύονται δισεκατομμύρια ευρώ, να μειώσει τη φτώχεια. Τόσοι άνθρωποι καταλήγουν στα κοινωνικά παντοπωλεία και δημόσια καταλύματα.

Στην περίπτωση της Ελλάδας οι Marangos, J., Triarchi, E., Anthrakidis, T. (2022) αναφέρονται στην αύξηση της φτώχειας κατά τη διάρκεια της κρίσης και την αναποτελεσματικότητα των κοινωνικών πολιτικών της τρόικας και του κράτους πρόνοιας, να συγκρατήσουν την αύξηση της φτώχειας.

Το παράξενο είναι ότι το ΔΝΤ χρησιμοποίησε την εμπειρία της Ελλάδας για να επιδείξει «Πώς τα προγράμματα που υποστηρίζονται από το ΔΝΤ επιδιώκουν την προστασία των κοινωνικών δαπανών με τρόπο οικονομικά βιώσιμο και οικονομικά αποδοτικό». Το ΔΝΤ τονίζει ότι «έχουν δημιουργηθεί διάφορα προγράμματα [στην Ελλάδα] για την παροχή δωρεάν πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη, συμπεριλαμβανομένων κουπονιών υγείας, βιβλιάρια φτώχειας και καθολικής κάλυψης υγειονομικής περίθαλψης για ανασφάλιστους». Ωστόσο, από τα αναφερόμενα μέτρα, κανένα δεν είχε ουσιαστικό αποτέλεσμα, λόγω των υπερβολικά αυστηρών κριτηρίων επιλεξιμότητας (Kentikelenis et al., 2016, p. 564).

Το Βασικό Εισόδημα συντελεί στην ανάπτυξη της κοινωνικής αλληλεγγύης και της ίσης κατανομής του εισοδήματος. Οι πιο «ίσες» κοινωνίες είναι πιο δημοκρατικές και ανεκτικές. Σε αυτό το πλαίσιο, η ελευθερία είναι ουσιαστική και επεκτείνεται, γιατί ένα βασικό οικονομικό δικαίωμα έχει εκπληρωθεί. Η αντίθεση των συνδικαλιστών στο ότι ένα Βασικό Εισόδημα θα μείωνε τη συνδικαλιστική δράση δεν αιτιολογείται. Εφόσον οι εργαζόμενοι έχουν αποκτήσει οικονομική ασφάλεια, οι ψυχολογικές μελέτες αποδεικνύουν την αύξηση στην προθυμία για συνδικαλιστική συμμετοχή και όχι μόνο -υπάρχει αύξηση στην προθυμία για συλλογική κοινωνική δράση. Ο Αριστοτέλης τόνισε ότι οι πολίτες, για να συμμετέχουν στα κοινά, πρέπει να είναι ελεύθεροι από την αναγκαιότητα της εργασίας, να έχουν ελεύθερο χρόνο, να έχουν σχόλη, από όπου προέρχονται οι λέξεις σχολείο και school.

Το Βασικό Εισόδημα είναι δικαίωμα και όχι φιλανθρωπία, ούτε επίδομα που υπόκειται σε έλεγχο απορίας μετά από αξιολόγηση ενός γραφειοκράτη. Οι υποστηρικτές του Βασικού Εισοδήματος ισχυρίζονται ότι είναι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για τη μείωση της φτώχειας με σχετικά χαμηλό διοικητικό κόστος. Εγώ θα ήθελα να τονίσω όχι μόνο χαμηλό αλλά πολύ κοντά σε μηδενικό διοικητικό κόστος.

Δεν υπάρχει στιγματισμός των δικαιούχων του Βασικού Εισοδήματος, όπως συμβαίνει με τα επιδόματα, όπου οι δικαιούχοι μετατρέπονται σε ικέτες, κρίνονται ανάξιοι και τελικά πολλοί δικαιούχοι δεν υποβάλουν αιτήσεις λόγω υπερηφάνειας, φόβου, άγνοιας ή στιγματισμού. Οι γραφειοκράτες, οι αξιολογητές της ανθρώπινης μιζέριας, θα χάσουν τη δουλειά τους με τη θέσπιση του Βασικού Εισοδήματος. Δεν τους χρειαζόμαστε πια, ας κάνουν κάτι που είναι παραγωγικό και δημιουργικό. Οι διοικητικοί αυτοί πόροι μπορούν να χρηματοδοτήσουν τουλάχιστον ένα μέρος του Βασικού Εισοδήματος.

Τα οικονομικά προτερήματα του Βασικού Εισοδήματος εμπεριέχουν την αύξηση και διατήρηση βιώσιμης οικονομικής μεγέθυνσης, τη σταθεροποίηση του οικονομικού κύκλου και την προστασία από την ανεργία που προκύπτει από την ανάπτυξη της τεχνολογίας. Δεν θα χρειάζεται οι εργαζόμενοι να δουλεύουν σε ρυπογόνες βιομηχανίες.

Αποτρέπει το Βασικό Εισόδημα τη συμμετοχή στη σκιώδη ή μαύρη εργασία, γιατί το κίνητρο έχει υποβαθμιστεί σημαντικά. Οι εργαζόμενοι μπορούν να αρνηθούν μία δουλειά που δεν τους αρέσει, αυτό δεν σημαίνει ότι πλήττεται η απασχόληση. Θα επιτρέψει στους δυνητικά εργαζομένους να επιλέξουν να εργαστούν με μερική απασχόληση, λόγω οικογενειακών υποχρεώσεων, αντί να μην εργάζονται καθόλου και να χάσουν τα επιδόματά τους. Οι γυναίκες που υπόκεινται σε ενδοοικογενειακή βία και είναι οικονομικά εξαρτώμενες, θα μπορέσουν να απεγκλωβιστούν από τις βίαιες σχέσεις με την παροχή του Βασικού Εισοδήματος.

Μα οι δισεκατομμυριούχοι συνεχίζουν να εργάζονται, όσοι κέρδισαν το λαχείο συνεχίζουν να εργάζονται, αυτοί που λαμβάνουν το Βασικό Εισόδημα δεν θα εργάζονται; Δεν μου φαίνεται λογικό το επιχείρημα ότι το Βασικό Εισόδημα θα μετατρέψει τους ενεργούς πολίτες σε τεμπέληδες. Και εάν κάποιοι λίγοι άνθρωποι επέλεγαν να μη δουλεύουν και να ζουν μόνο από το Βασικό Εισόδημα, δεν προβληματίζει καθόλου τον συγγραφέα, ούτε και εμένα. Δικιά τους επιλογή. Θα στοίχιζε περισσότερο στο κράτος να τους κυνηγά και να τους υποχρεώνει να κάνουν οποιαδήποτε «δουλειά».

Εν τω μεταξύ, πόσα παραδείγματα έχουμε από φιλοσόφους (π.χ. Μαρξ), επιστήμονες και καλλιτέχνες που ήταν άεργοι, επειδή είχαν οικονομική ασφάλεια; Ας δώσουμε τη δυνατότητα και σε άλλους ανθρώπους να είναι άεργοι και δημιουργικοί με το Βασικό Εισόδημα.

Επειδή θεωρούμε ότι μόνο η έμμισθη εργασία έχει αξία, θα πρέπει να αποβάλουμε αυτό το φετίχ και να αναγνωρίσουμε ότι όλες οι μορφές εργασίας έχουν αξία, ακόμα και αυτές που δεν μπορούν να μετρηθούν (το σπιτικό φαγητό της μαμάς, ο ζωγράφος που ζωγραφίζει, ο φιλόσοφος που φιλοσοφεί κ.λπ.).

Το Βασικό Εισόδημα προσφέρει τη δυνατότητα στους ανθρώπους να κάνουν αυτό στο οποίο είναι δημιουργικοί, άσχετα από την έμμισθη εργασία, και όχι να μείνουν αδρανείς. Τα εμπειρικά δεδομένα από τα πιλοτικά προγράμματα αποδεικνύουν ότι το Βασικό Εισόδημα παρήγαγε μόνο μια μικρή μείωση της απασχόλησης. Επίσης, η ανακατανομή των δημοσίων δαπανών προς το Βασικό Εισόδημα, χωρίς πρόσθετες δαπάνες, δεν θα επηρεάσει ουσιαστικά τον πληθωρισμό. Συμπερασματικά, το Βασικό Εισόδημα προσφέρει οικονομική ασφάλεια, κοινωνική δικαιοσύνη και ελευθερία.

Το μόνο μειονέκτημα που βρίσκω για το βιβλίο είναι η μη ανάλυση της μείωσης της εγκληματικότητας με την καθιέρωση του Βασικού Εισοδήματος. Πηγή εγκληματικών δραστηριοτήτων είναι η φτώχεια. Όταν πεινάει το παιδί σου και δεν μπορείς να προσφέρεις το γάλα που θέλει, τότε θα κλέψεις. Άμα αρχίσεις να κλέβεις γάλα, μετά τι θα κλέψεις; Αυτό δεν θα συμβεί με την καθιέρωση του Βασικού Εισοδήματος.

Προτείνω το βιβλίο ανεπιφύλακτα και για τους θιασώτες του Βασικού Εισοδήματος και για όσους ενδιαφέρονται να μάθουν τα πλεονεκτήματα του Βασικού Εισοδήματος που αγωνιζόμαστε, ο καθένας με τον τρόπο του, για την εγκαθίδρυσή του. Ο νομπελίστας Χριστόφορος Πισσαρίδης τονίζει: «Μάλιστα, είμαι ένας από τους ένθερμους υποστηρικτές αυτής της ιδέας [Βασικό Εισόδημα], εφόσον βέβαια γνωρίζουμε πώς θα τη θέσουμε σε εφαρμογή χωρίς να οδηγήσουμε το κατώτατο άκρο της αγοράς να απολέσει το κίνητρο για εργασία» (σελ. 98-9). Όμως όπως επεξηγήσαμε, μάλλον θα έχουμε μία μικρή μείωση της απασχόλησης και τα χρήματα δαπανώνται για σημαντικά καταναλωτικά αγαθά, για την υγεία και την εκπαίδευση και όχι για ναρκωτικά, ποτά, τσιγάρα, ένα από τα επιχειρήματα ενάντια στο Βασικό Εισόδημα, για την ακρίβεια στην προκείμενη περίπτωση μειώνεται η κατανάλωσή τους.

Θα πρέπει να τονίσω την εξέχουσα μετάφραση του κειμένου στα Ελληνικά, με κατατοπιστικές σημειώσεις του μεταφραστή, που διευκολύνουν τις εννοιολογικές συνδέσεις κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης.

Βιβλιογραφία

Kentikelenis, A.E., Stubbs, T.H. and King, L.P. (2016), “IMF conditionality and development policy space, 1985–2014”, Review of International Political Economy, Taylor & Francis, Vol. 23 No. 4, pp. 543-582.
King, J.E. and Marangos, J. (2006), “Two arguments for Basic Income: Thomas Paine (1737-1809) and Thomas Spence (1750-1814)”, History of Economic Ideas, Vol. 14 No. 1, p. 55.
Marangos, J. (2005), “Social Dividend Versus Basic Income Guaranee in Market Socialism”, Vol. 34 No. 3, pp. 20-40.
Marangos, J. (2006), “Contrasting primitive conceptions of Basic Income Guarantee”, International Journal of Environment, Workplace and Employment, Vol. 2 No. 1, pp. 6-20.
Marangos, J. (2008), “Thomas Paine (1737-1809) and Thomas Spence (1750-1814) on land ownership, land taxes and the provision of citizens’ dividend”, International Journal of Social Economics, Vol. 35 No. 5, pp. 313-325.
Marangos, J. (2014), “The Economic Ideas of Thomas Spence: The Right to Subsistence”, in Armstrong, K. and Bonnett, A. (Eds.), The Hive of Liberty: Essays on Thomas Spence, Breviary Stuff Publications, London, pp. 65-73.
Marangos, J., Triarchi, E. and Anthrakidis, T. (2022), “The Impoverishment of a Nation: The Greek Financial Crisis and Troika’s Free Market-Austerity Policies”, in Raju, D. and Deepak, M. (Eds.), Poverty and Inequality under Global Capitalism: Theoretical and Empirical Perspectives, Brill, Leiden/Boston.

* Ο κ. Γιάννης Μαραγκός είναι Καθηγητής, Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη.

**«Βασικό Εισόδημα. Πώς θα το Πετύχουμε» του Guy Standing. Εκδόσεις Παπασωτηρίου, σελίδες 450, τιμή: 18 ευρώ https://ekdoseis-papasotiriou.gr/products/9789604911493-standing-guy-basiko-eisodima με Πρόλογο από τον συγγραφέα για την Ελληνική έκδοση και προλογικό σημείωμα του Γιάνη Βαρουφάκη.