Ο Χένρι Φορντ και τα μαθήματα για τους σύγχρονους επιχειρηματίες

Δύο χρόνια το είχα στη βιβλιοθήκη μου, αλλά χρειάστηκε το lockdown για να το βγάλω από το ράφι. Ο τίτλος «The Land of Enterprise: A Business History of the United States», με συγγραφέα τον Benjamin Waterhouse και εκδότη τον οίκο Simon and Schuster, 2017. Ο συγγραφέας δεν είναι τυχαίο πρόσωπο. Καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Βόρειας Καρολίνας, έχει μελετήσει όσο λίγοι την οικονομική ιστορία των ΗΠΑ και βρήκε κλειδιά για να ερμηνεύσει τις ποικίλες πτυχές της.

Το αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας είναι μια συναρπαστική περιήγηση στην ιστορία μιας χώρας, η οποία πρώτη στον αναπτυγμένο κόσμο δημιούργησε τις προϋποθέσεις για μαζική παραγωγή πλούτου.

Στο βιβλίο του B.Waterhouse ο μελετητής και αναγνώστης, μέσα από συγκεκριμένες αναφορές, συνειδητοποιεί ότι η έννοια του επιχειρείν ήταν εξαιρετικά αναπτυγμένη στην Αμερική του 19ου και είναι γνωστή η ρήση του προέδρου Collidge (1872-1933) που είπε ότι «η μεγάλη υπόθεση του αμερικανικού λαού είναι το επιχειρείν…».

Πράγματι, μέσα από τις σελίδες του βιβλίου ανακαλύπτει κανείς τη δίψα για επιχειρείν που υπήρχε σε μια χώρα νέα, που πίστευε ότι η προσωπική δημιουργία ήταν μια πράξη αυτοολοκλήρωσης. Εξάλλου αν υπάρχει ένας επιχειρηματίας-βιομήχανος που αυτό το πνεύμα το εξέφρασε καλύτερα και με εντυπωσιακά αποτελέσματα, αυτός δεν είναι άλλος από τον Χένρι Φορντ (1863-1947).

Έχοντας μελετήσει αρκετά τη ζωή του κορυφαίου, κατά τη γνώμη μου, Αμερικανού βιομηχάνου, μπορώ να πω ότι για τη σύγχρονη οικονομία το έργο του υπήρξε πολύ απλά επαναστατικό. Προφανώς δε αυτός είναι και ο λόγος που ακόμα και σήμερα ο θεμελιωτής του φορντισμού μισείται από πολλές πλευρές. Ίσως και δικαίως για κάποια ατοπήματά του. Το γεγονός αυτό όμως σε καμία περίπτωση δεν αναιρεί την επιχειρηματική του φιλοσοφία και την απίστευτη δυναμική της. Ας δούμε γιατί.

Στο τέλος του 18ου αιώνα, και χάρη στην υποστήριξη της γαλλικής μοναρχίας, οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής είχαν κατακτήσει την πολιτική τους ανεξαρτησία. Στις αρχές του 20ου αιώνα, μπορεί κανείς να πει ότι είχαν κερδίσει και την οικονομική τους ανεξαρτησία. Κατά κύριο δε λόγο, αυτή η τελευταία, ήταν το αποτέλεσμα μιας εντυπωσιακής ανάπτυξης, η οποία σύμφωνα με τον Waterhouse, είχε θεμελιωθεί στην επιχείρηση και το αναπτυσσόμενο σιδηροδρομικό δίκτυο, που επέτρεπε τη σχετικά γρήγορη επέκταση. Όχι βέβαια χωρίς κραυγαλέες τότε κοινωνικές αδικίες και με φαινόμενα δουλείας στον αμερικανικό νότο.

Ο αμερικανός εφευρέτης Τόμας Έντισον, που βρισκόταν τότε στον κολοφώνα της δόξας του, έγραψε τις αμείλικτες αυτές γραμμές: «Βλέπετε, αν πάμε στο βάθος των πραγμάτων, ο πολιτισμός μας είναι αρκετά χονδροειδής και βίαιος, αρκετά σπάταλος, αρκετά σκληρός, δεν νομίζετε; Και από πολλές απόψεις, εμείς οι αμερικανοί είμαστε οι πιο χονδροειδείς και οι πιο βίαιοι απ' όλους. Η παραγωγή μας, οι κοινωνικοί μας νόμοι, οι φιλανθρωπίες μας, οι σχέσεις ανάμεσα στο κεφάλαιο και στην εργασία, η κατανομή του πλούτου μας, όλα είναι λάθος, όλα είναι στραβά».

Δεν είχε άδικο ο μεγάλος εφευρέτης. Στην εποχή του η Αμερική πρόσφερε τεράστιες ευκαιρίες, αλλά η οικονομία της ήταν διχασμένη και βίαιη. Στην αρχή του 20ου αιώνα, ναι μεν ο αμερικανικός καπιταλισμός γνώριζε ιλιγγιώδη ανάπτυξη, απείχε πολύ όμως από την κοινωνική χειραφέτηση. Αυτή η κατάσταση έμελλε να αλλάξει δραματικά μετά την δεύτερη δεκαετία του 20ου αιώνα, χάρη στον Χένρυ Φορντ και τις πρωτοποριακές μεθόδους του.

Σπουδασμένος μηχανικός, ο Χ. Φορντ είχε πάθος με τις μηχανές. Έχοντας δε παρακολουθήσει την εξέλιξη των σιδηροδρόμων στη χώρα του, πίστευε ότι το αυτοκίνητο μπορούσε να παίξει τον ίδιο ρόλο για κάθε άνθρωπο. «Ένα φτηνό αυτοκίνητο για όλο τον κόσμο και ένα μεγάλο μεροκάματο για τους εργάτες», ήταν λόγια που έρχονταν διαρκώς στα χείλη του από την αρχή της σταδιοδρομίας του σαν μηχανικού.

Τελικά δε, το 1912, λανσάροντας το περίφημο «μοντέλο Τ», υπερδιπλασίασε το εργατικό μεροκάματο από τα 2,3 δολάρια στα 5 δολάρια και έδινε σε κάθε εργάτη των εργοστασίων του από ένα αυτοκίνητο με πίστωση 24 μηνών. Τόνιζε δε ότι στόχος των εργοστασίων του ήταν πάντα φθηνότερο και καλύτερο αυτοκίνητο για περισσότερο κόσμο.

Για τον Χ. Φορντ, ο καπιταλισμός δεν ήταν συσσώρευση κερδών και κεφαλαίων, αλλά μαζική και πάντα φθηνότερη παραγωγή για όσο το δυνατόν περισσότερους καταναλωτές.

Πραγματοποιώντας μια πραγματική βιομηχανική επανάσταση στην τότε Αμερική, ο Χένρυ Φορντ πίστευε ότι το κέρδος μιας επιχείρησης που παράγει αγαθά δεν προκύπτει τόσο από την εκμετάλλευση της εργασίας όσο από την ορθολογική οργάνωση της παραγωγής και από την άποψη αυτή καίριος ήταν ο ρόλος της «Μηχανής».

Έτσι, στο βιβλίο του «Η Φιλοσοφία μου για τη βιομηχανία, ο θεμελιωτής της μαζικής παραγωγής και της βιομηχανικής γραμμής συναρμολόγησης, είχε βάλει για τίτλο του πρώτου κεφαλαίου τις απλές λέξεις «Ένας Νέος Μεσσίας, η Μηχανή». Είναι ολοφάνερο δε ότι θεωρούσε τον εαυτό του ένα είδος Προφήτη αυτού του νέου Μεσσία, που θα έβγαζε την ανθρωπότητα από την ανέχεια μέσω της μαζικής παραγωγής και κατανάλωσης.

Δυστυχώς, αυτές οι ιδέες του πρωτοπόρου Αμερικανού βιομήχανου, για λόγους που θέλουν ξεχωριστή ανάλυση, τον οδήγησαν σε έναν απεχθή αντισημιτισμό και σε έναν εξίσου αποκρουστικό θαυμασμό της χιτλερικής αντίληψης για την εργασία.

Παρ’ όλα αυτά, κατά την εκτίμηση πολλών ιστορικών της βιομηχανίας, ο φορντισμός, ως πρότυπο βιομηχανικής παραγωγής, σε συνδυασμό και με τον ταιηλορισμό στο επίπεδο της οργάνωσης της εργασίας, υπήρξαν και οι βασικές πηγές απογείωσης των δυτικών οικονομιών. Και δεν είναι λίγοι αυτοί που υποστηρίζουν ότι από κοινωνικής πλευράς, ο Χ. Φόρντ θα μπορούσε να θεωρηθεί και ως ο κορυφαίος σοσιαλδημοκράτης επιχειρηματίας.

«Δεν με ενδιαφέρει καθόλου να κερδίζω χρήματα. Αυτό που με απασχολεί είναι πόσο μπορούμε να χαμηλώνουμε την τιμή πώλησης ώστε να βγάζουμε ένα μικρό κέρδος από κάθε αυτοκίνητο, για να βελτιώνουμε την επίδοσή του», έλεγε ο Χ.Φορντ. Και στη βάση αυτήν της φιλοσοφίας, από το 1912 έως το 1927 είχε πουλήσει 27 εκατομμύρια αυτοκίνητα.

Η επιχείρηση και το επιχειρείν, είχαν φέρει έτσι την Αμερική στην πρώτη θέση στον κόσμο. Την ίδια εποχή, ο Αρμαν Χάμμερ, Αμερικανός δισεκατομμυριούχος φίλος του Λένιν έσωζε κυριολεκτικά το καθεστώς των μπολσεβίκων στη Ρωσία από την καταστροφή… αλλάζοντας και τις στρατηγικές ισορροπίες στη Ευρώπη.

Απόλυτος θριαμβευτής, ο αμερικανικός επιχειρηματικός καπιταλισμός πραγματοποιούσε ήδη ένα άλμα, που προετοίμαζε την πιο σοβαρή του κρίση στον 20ο αιώνα, αυτήν του 1930.

Αυτή είναι όμως μια άλλη μεγάλη ιστορία...