Υφεση και πολλαπλασιαστές: Πάλι η ίδια ιστορία!

Σε μία σχετικά πρόσφατη ομιλία του τον Σεπτέμβριο του 2019, ο Poul Thomsen (2019, p. 2) μας «αποκάλυψε» ότι κατά τον αρχικό σχεδιασμό του προγράμματος, συνειδητοποίησε ότι η Ελλάδα χρειαζόταν μια σημαντική εσωτερική υποτίμηση, που θα προκαλούσε βαθιά ύφεση.

Όσον αφορά το κατά κεφαλήν ΑΕΠ, οι εκτιμήσεις ήταν ότι θα χρειαστούν 8 χρόνια για να επιστρέψει η Ελλάδα στο επίπεδο πριν από την κρίση. Η συγκεκριμένη χρονική διάρκεια ισοδυναμεί με αυτήν του Μεγάλου Κραχ των Ηνωμένων Πολιτειών της δεκαετίας του 1930 και είναι κατά τέσσερα χρόνια περισσότερα για τις χώρες που επλήγησαν από την ασιατική κρίση.

Σχεδόν δέκα χρόνια αργότερα, με βάση τον χρόνο διεξαγωγής της ομιλίας, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ εξακολουθεί να είναι 22% χαμηλότερο από το προ κρίσης επίπεδο. Η πρόβλεψη του Poul Thomsen είναι ότι θα χρειαστούν άλλα 15 χρόνια, έως το 2034, για να επιστρέψει η Ελλάδα στο προ κρίσης επίπεδο. Ενώ σύμφωνα με τις προβλέψεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η χρονική διάρκεια είναι μικρότερη, έως το 2031. Επίσης, η εκτίμηση για πρωτογενές πλεόνασμα στο 5-6% του ΑΕΠ, μαζί με έσοδα 50 δισ. ευρώ από ιδιωτικοποιήσεις ήταν πολύ αισιόδοξες, τονίζει ο Poul Thomsen, με αποτέλεσμα να υποεκτιμήσουν το πρόβλημα του χρέους.

Ποιοι ήταν οι λόγοι αυτής της αστοχίας στο κατά κεφαλήν ΑΕΠ; Η ευθύνη είναι της Ελλάδας για τους συνηθισμένους λόγους που μας είναι ήδη γνωστοί, όπως της εμβάθυνσης της πολιτικής κρίσης, των αντιφάσεων στην οικονομική πολιτική, ανεπαρκών μεταρρυθμίσεων, του φόβου για Grexit, της χαμηλής επιχειρηματικής εμπιστοσύνης, των ανίσχυρων τραπεζών, της εξασθενημένης εμπιστοσύνης, της απογοήτευσης και κόπωσης (Blanchard, 2015, p. 3; Thomsen, 2019, p. 3). Πέρα από αυτούς τους λόγους, ένας σημαντικός παράγοντας που προκάλεσε την αστοχία στις προβλέψεις από την πλευρά του ΔΝΤ και δεν έχει λάβει την απαιτούμενη προσοχή, έχει να κάνει με τους πολλαπλασιαστές.

Η υποεκτίμηση των πολλαπλασιαστών κατά τη διάρκεια της κρίσης από το ΔΝΤ χρειάζεται περαιτέρω ανάλυση, που είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για τη μετά COVID-19 εποχή. Το ΔΝΤ αναγνώρισε επίσημα ότι υποεκτίμησε τους πολλαπλασιαστές κατά τη διάρκεια της ύφεσης του 2008: «Το κύριο εύρημα, με βάση τα δεδομένα για 28 οικονομίες, είναι ότι οι πολλαπλασιαστές που χρησιμοποιήθηκαν για τη δημιουργία προβλέψεων ανάπτυξης ήταν συστημικά πολύ χαμηλοί από την αρχή της Μεγάλης Ύφεσης» (IMF, 2012, p. 41).

Οι Blanchard and Leigh (2013) παρουσιάζουν ως φυσικό αποτέλεσμα της εμπειρικής τους ανάλυσης ότι για 26 χώρες της Ευρώπης, οι πολλαπλασιαστές ήταν αρκετά μεγαλύτεροι από ό,τι υπονοείται στα μοντέλα οικονομικών προγνώσεων που χρησιμοποιήθηκαν. Εκτίμησαν ότι για κάθε επιπλέον ποσοστιαία μονάδα δημοσιονομικής εξυγίανσης, το ΑΕΠ στην πραγματικότητα ήταν περίπου 1% χαμηλότερο από τις προβλέψεις. Επίσης, διαπίστωσαν ένα ελαφρώς μεγαλύτερο βαθμό υποεκτίμησης για τον πολλαπλασιαστή που σχετίζεται με τις κρατικές δαπάνες. Το αποτέλεσμα ήταν ότι οι προβλέψεις υποτίμησαν σημαντικά την αύξηση της ανεργίας, τη μείωση της ιδιωτικής κατανάλωσης και των επενδύσεων που σχετίζονται με τη δημοσιονομική εξυγίανση.

Η υποεκτίμηση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ήταν μικρότερη. Το σημαντικότερο στοιχείο που πρέπει να συγκρατήσουμε είναι ότι πριν από την κρίση, οι πολλαπλασιαστές ήταν κατά μέσο όρο περίπου 0,5, ενώ με τη γένεση της κρίσης, οι πραγματικοί πολλαπλασιαστές ήταν ουσιαστικά πάνω από τη μονάδα.

Όθεν, η υποεκτίμηση των πολλαπλασιαστών από το ΔΝΤ και σε μικρότερο βαθμό από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή είναι δύο λογιών: Πρώτον, οι πολλαπλασιαστές ήταν στην πραγματικότητα μεγαλύτεροι της μονάδας στην αρχή της κρίσης, ενώ το ΔΝΤ υπέθεσε ότι ήταν μικρότεροι της μονάδας. Δεύτερον, οι πολλαπλασιαστές που ήταν μεγαλύτεροι της μονάδας αυξήθηκαν κατά τη διάρκεια της κρίσης, ενώ το ΔΝΤ αγνόησε αυτή τη δυναμικότητα των πολλαπλασιαστών, υποθέτοντας ότι ήταν σταθεροί και μικρότεροι της μονάδας. Το αποτέλεσμα ήταν ότι και η υποεκτίμηση είχε μία αυξανομένη δυναμικότητα κατά τη διάρκεια της κρίσης.

Οι Charles, S., Dallery, T. and Marie, J. (2018, p. 740), αναλύοντας εμπειρικά δεδομένα, συμπεραίνουν ότι οι πολλαπλασιαστές είναι σχεδόν πάντα μεγαλύτεροι από τη μονάδα και, γενικά, οι πολλαπλασιαστές μειώνονται διαχρονικά, αντανακλώντας την αυξανόμενη παγκοσμιοποίηση των οικονομιών. Η Ελλάδα είχε μια μείωση του πολλαπλασιαστή της, μεταξύ 1960-2010, περίπου κατά ένα τέταρτο (-24.7%)

Πηγή στοιχείων: Charles, S., Dallery, T. and Marie, J. (2018, p. 740)

Επίσης, οι συγγράφεις Charles, S., Dallery, T. and Marie, J. (2018) τονίζουν ότι στην αρχή αλλά και κατά τη διάρκεια της κρίσης, οι πολλαπλασιαστές αυξάνονται και όσο βαθύτερη είναι η κρίση τόσο μεγαλύτερη είναι και η αύξηση των πολλαπλασιαστών. Πώς λοιπόν μπορούμε να εξηγήσουμε την αύξηση των πολλαπλασιαστών κατά τη διάρκεια της κρίσης; Η εξήγηση βασίζεται στις εισαγωγές και στο ποσοστό εισαγόμενων υλικών στα στοιχεία της συνολικής ζήτησης.

Ποσοστό εισαγόμενων υλικών κάθε στοιχείου της συνολικής ζήτησης για το 2005 για την Ελλάδα

Πηγή στοιχείων: Charles, S., Dallery, T. and Marie, J. (2018, p. 745)

Ο πίνακας δείχνει ότι το ποσοστό εισαγόμενων υλικών στις επενδύσεις και εξαγωγές είναι μεγαλύτερο από το ποσοστό εισαγόμενων υλικών, τόσο στην ιδιωτική όσο και στην κρατική κατανάλωση. Αυτή η διαφορά στο ποσοστό εισαγόμενων υλικών μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να εξηγήσει την αύξηση των πολλαπλασιαστών κατά της διάρκεια ύφεσης.

Κατά συνέπεια, μία ύφεση μπορεί να οδηγήσει σε συρρίκνωση των επενδύσεων και εξαγωγών και έτσι σε χαμηλότερη ροπή εισαγόμενων υλικών, αυξάνοντας με αυτόν τον τρόπο την πολλαπλασιαστική αξία. Εν ολίγοις, παρ’ όλο που η ύφεση οδηγεί στην κατάρρευση των επενδύσεων και των εξαγωγών, οι πολλαπλασιαστές μπορούν να ανακάμψουν λόγω του υψηλού ποσοστού των εισαγόμενων υλικών στις επενδύσεις και εξαγωγές.

Οι Συνεισφορές των Ροπών για Εισαγωγές και Κατανάλωση στις Πολλαπλασιαστικές Αλλαγές για την Ελλάδα

Πηγή στοιχείων: Charles, S., Dallery, T. and Marie, J. (2018, p. 747)

Από τον παραπάνω πίνακα φαίνεται ότι η ροπή των εισαγωγών ευθύνεται για το 70,5% του πολλαπλασιαστικού ρυθμού ανάπτυξης μεταξύ 2008 και 2009, ενώ η ροπή για κατανάλωση αντιπροσωπεύει μόλις το 29,5% αυτής της αύξησης. Η τρόικα υποτίμησε τις επιπτώσεις της δημοσιονομικής συρρίκνωσης στην οικονομική ανάπτυξη, προκαλώντας έτσι τεράστια κοινωνικά δεινά, καθώς ο αντίκτυπος των μέτρων λιτότητας αποδείχθηκε μεγαλύτερος από αυτόν που αρχικά περίμενε. Αυτό προέκυψε λόγω του ότι η μείωση των εισαγωγών και εισαγόμενων υλικών σε κάθε στοιχείο της συνολικής ζήτησης αύξησε σημαντικά τον πολλαπλασιαστή.

Παρ' όλα αυτά, στελέχη του ΔΝΤ προσπαθούν να υποεκτιμήσουν την υποεκτίμηση των πολλαπλασιαστών που χρησιμοποιήθηκαν. Ο Poul Thomsen (2019, p. 3) αποδέχεται τις «υπερβολικά αισιόδοξες παραδοχές σχετικά με τις μεταρρυθμίσεις» και την υποεκτίμηση των πολλαπλασιαστών και τον ρόλο που έπαιξαν κατά τη διάρκεια της δημοσιονομικής εξυγίανσης, αλλά, όπως θα περιμέναμε φυσικά, «… η βασική αιτία αυτής της κρίσης είναι βαθύτερη και δεν μπορεί απλώς να εξηγηθεί από την υποεκτίμηση των πολλαπλασιαστών».

Όμως, αναγνωρίζοντας ταυτόχρονα ότι το βάρος της εσωτερικής υποτίμησης έπεσε κυρίως επάνω στους εργαζόμενους, συμβάλλοντας στην αίσθηση της αδικίας και την επακόλουθη απώλεια υποστήριξης για το πρόγραμμα. Ο Blanchard (2015, p. 3) τονίζει ότι «η μείωση της παραγωγής ήταν πράγματι πολύ μεγαλύτερη από ό,τι είχε προβλεφθεί. Οι πολλαπλασιαστές ήταν μεγαλύτεροι από αυτούς που αρχικά είχαν χρησιμοποιηθεί. Ωστόσο, η δημοσιονομική εξυγίανση εξηγεί μόνο ένα μέρος της μείωσης της παραγωγής».

Εν κατακλείδι, σημαντικά συμπεράσματα μας παρέχει η εμπειρία της χρηματοπιστωτικής κρίσης για τη μετά Covid-19 εποχή. Το ότι οι πολλαπλασιαστές είναι μεγαλύτεροι της μονάδας και έχουν μία δυναμικότητα αύξησης όσο βαθαίνει η ύφεση/κρίση δεν πρέπει να αγνοηθεί από τους σχεδιαστές της οικονομικής πολιτικής, είτε του εξωτερικού είτε του εσωτερικού, όπως στο παρελθόν.

Αντί των οικονομικών πολιτικών του παρελθόντος, τώρα επιβάλλεται να ενισχυθούν οι κρατικές δαπάνες, καθώς αυτό το στοιχείο της συνολικής ζήτησης περιέχει το χαμηλότερο ποσοστό εισαγόμενων υλικών και τον μεγαλύτερο δυναμικό πολλαπλασιαστή, προσφέροντας μία αποτελεσματική διέξοδο από την κρίση και ανάκαμψη της οικονομίας.

Ας μην ξεχνάμε: «Το δις εξαμαρτείν ουκ ανδρός σοφού».

*Ο κ. Ιωάννης Μαραγκός είναι Καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.

References

Blanchard, O. (2015), Greece : Past Critiques and the Path Forward, IMF Blog, available at: https://blogs.imf.org/2015/07/09/greece-past-critiques-and-the-path-forward/.
Blanchard, O.J. and Leigh, D. (2013), “Growth forecast errors and fiscal multipliers”, American Economic Review, Vol. 103 No. 3, pp. 117–120.
Charles, S., Dallery, T. and Marie, J. (2018), “Why Are Keynesian Multipliers Larger in Hard Times? A Palley-Aftalion-Pasinetti Explanation”, Review of Radical Political Economics, Vol. 50 No. 4, pp. 736–756.
IMF. (2012), World Economic Outlook, October 2012: Coping with High Debt and Sluggish Growth, available at:https://doi.org/10.5089/9781616354299.081.
Thomsen, P. (2019), The IMF and the Greek Crisis : Myths and Realities, Speech by Poul Thomsen, Director of the European Department of the International Monetary Fund, at the London School of Economics, IMF, Speech, available at: https://www.imf.org/en/News/Articles/2019/10/01/sp093019-The-IMF-and-the-Greek-Crisis-Myths-and-Realities.