Πώς διαχειριζόμαστε τα οικονομικά μας στην εποχή του κορωνοϊού

Ο μήνας Απρίλιος είναι διεθνώς αναγνωρισμένος ως Μήνας Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού (Financial Literacy Month), με όλο και περισσότερες χώρες να υιοθετούν αυτή την πρακτική, να θεσπίζουν προγράμματα και να διοργανώνουν δράσεις ενίσχυσης των χρηματοοικονομικών γνώσεων και δεξιοτήτων, τόσο για παιδιά και εφήβους όσο και για ενήλικες. Με αφορμή και έναρξη τον μήνα αυτό, αναλαμβάνονται δράσεις και πρωτοβουλίες οι οποίες επεκτείνονται καθ’ όλη την διάρκεια του έτους, σε τηλεοπτικούς και ραδιοφωνικούς σταθμούς, στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο, ιδιαίτερα δε μέσω σχολείων, κοινοτικών ομάδων και συλλόγων πολιτών και, όπως είναι φυσικό, μέσω του διαδικτύου.

Η αφιέρωση του μήνα Απριλίου σε πρωτοβουλίες και δράσεις για την ενίσχυση του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού αποτελεί μια πραγματικά μακρόχρονη παράδοση σε παγκόσμιο επίπεδο. Κύριο παράδειγμα αποτελούν οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής με ένα πολύ σημαντικό ιστορικό αναγνώρισης του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού σε ανώτατο θεσμικό επίπεδο. Ενδεικτικά αναφέρονται τα παρακάτω σημεία - σταθμοί:

• Το 2000, η οργάνωση National Endowment for Financial Education (NEFE) εισήγαγε για πρώτη φορά στην ιστορία της χώρας, την Ημέρα Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού για την Νεότητα (Youth Financial Literacy Day), πρωτοβουλία την οποία αργότερα, μαζί με την οργάνωση Jump$tart Coalition for Personal Financial Literacy, επέκτειναν σε διάρκεια ενός μηνός.

• Το 2003, η Γερουσία των Ηνωμένων Πολιτειών όρισε τον Απρίλιο ως Μήνα Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού για την Νεότητα (Financial Literacy for Youth Month).

• Το αποκορύφωμα ήρθε τον Μάρτιο του 2004, όταν ο Απρίλιος αναγνωρίστηκε μέσω ψηφίσματος από την Γερουσία ως Εθνικός Μήνας Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού (National Financial Literacy Month).

• Μόλις λίγα χρόνια αργότερα, τον Ιανουάριο του 2008, ο τότε Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών George W. Bush, συνέστησε μία ειδική δεκαεξαμελή συμβουλευτική επιτροπή εμπειρογνωμόνων για τον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό (President's Advisory Council on Financial Literacy), αναλαμβάνοντας ουσιαστικά ο ίδιος σαν Πρόεδρος, να οδηγήσει τις προσπάθειες για την βελτίωση της κατανόησης των χρηματοοικονομικών προϊόντων και των όρων τους, την επέκταση της δυνατότητας πρόσβασης των πολιτών σε χρηματοοικονομικά προϊόντα και υπηρεσίες, καθώς επίσης και την καθολική προσφορά των κατάλληλων μέτρων για την προστασία των καταναλωτών.

Στην χώρα μας, πρωταγωνιστικό ρόλο στο πεδίο αυτό διαδραματίζει το Ινστιτούτο Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού (www.gfli.gr). Ήδη από το 2016, πραγματοποιεί σημαντικές δράσεις, συνάπτει ισχυρές συμμαχίες και συνεργασίες με επιχειρήσεις, φορείς της αγοράς και εκπαιδευτικά ιδρύματα όλων των βαθμίδων, διοργανώνει ενημερωτικές ημερίδες, ομιλίες και επισκέψεις σε σχολεία, δημιουργεί πρωτοποριακές για τα ελληνικά και ευρωπαϊκά δεδομένα εκδόσεις βιβλίων με στόχο τους νέους, ενώ ταυτόχρονα παρουσιάζει πλούσιο ερευνητικό έργο με δημοσιευμένες έρευνες και ακαδημαϊκά άρθρα σε διεθνούς - ανωτάτου επιπέδου επιστημονικά περιοδικά του χώρου, με παράλληλη σημαντική αναγνώριση από διάφορους θεσμικούς φορείς στην Ελλάδα. Την κορωνίδα των ετήσιων εργασιών του Ινστιτούτου αποτελεί αδιαμφισβήτητα η διοργάνωση του Ετήσιου Διεθνούς Συνεδρίου για τον Χρηματοοικονομικό Αλφαβητισμό, κάθε χρόνο από το 2017 και έπειτα, κατά τον μήνα Απρίλιο, με την συμμετοχή προσωπικοτήτων εγνωσμένου κύρους, από την Ελλάδα και την παγκόσμια κοινότητα.

Όμως ο Απρίλιος του 2020 συγκεκριμένα, ίσως αποτελεί μία από τις πιο κρίσιμες χρονικές περιόδους του πρόσφατου παρελθόντος, κατά τον οποίο μάλιστα οι χρηματοοικονομικές γνώσεις και δεξιότητες είναι περισσότερο από ποτέ αναγκαίες για το παρόν και το μέλλον. Η κρίση του κορωνοϊού εκτός από τα εθνικά συστήματα υγείας, συμπαρέσυρε και τις διεθνείς χρηματοπιστωτικές αγορές, το δίκτυο εφοδιασμού όλων των αγαθών και κυρίως του υγειονομικού υλικού και των τροφίμων, άλλαξε τα μοντέλα και τις μορφές απασχόλησης, τάραξε τις παραδοσιακές μορφές μάθησης σε σχολεία και πανεπιστήμια, ενώ συνέβαλε και συμβάλλει στην δημιουργία ή στην ενίσχυση των διαφόρων αιτιών άγχους και ανασφάλειας για τους πολίτες σε διεθνές επίπεδο.

Αυτό τον καιρό αναζωπυρώνεται το ενδιαφέρον για έννοιες όπως η αποταμίευση, το κεφάλαιο έκτακτης ανάγκης, η συνετή δαπάνη των χρημάτων μας στα πλαίσια ενός οικογενειακού προϋπολογισμού, η χρήση των ψηφιακών μεθόδων πληρωμής και πραγματοποίησης άλλων συναλλαγών, αλλά και πιο περίπλοκα σχήματα όπως η ασφάλιση υγείας για την υγειονομική μας περίθαλψη, η ασφαλιστική κάλυψη απώλειας εισοδήματος, τα ιδιωτικά αποταμιευτικά-συνταξιοδοτικά προγράμματα, οι διαδικασίες υπαγωγής σε φορολογικές ελαφρύνσεις κ.ά.

Δυστυχώς ένα σημαντικού μεγέθους τμήμα των πολιτών, ιδιαίτερα στα κράτη που επλήγησαν περισσότερο από τον κορωνοϊό, δεν ήταν επαρκώς προετοιμασμένοι έχοντας ένα υψηλό επίπεδο αποταμιεύσεων, ένα ισχυρό κεφάλαιο έκτακτης ανάγκης με το οποίο θα ήταν σε θέση να καλύψουν τα έξοδα διαβίωσης του νοικοκυριού τους για τους επόμενους μήνες. Ουσιαστικά αμελούσαν κατά το παρελθόν την υιοθέτηση και εφαρμογή των αρχών της ορθής χρηματοοικονομικής διαχείρισης, του Personal Finance.

Βεβαίως η αναφορά στην κατάσταση αυτή δεν γίνεται για να καταδείξει τις ελλείψεις μας και το ανεπαρκές επίπεδο προετοιμασίας, αλλά για να αναδείξει την κρισιμότητα, την αναγκαιότητα της εφαρμογής των καλών πρακτικών διαχείρισης των χρηματοοικονομικών μας θεμάτων, το συντομότερο δυνατόν. Και όλα αυτά καθώς το λεγόμενο χρηματοοικονομικό άγχος (financial stress), δηλαδή το άγχος που έχουμε μην γνωρίζοντας αν θα είμαστε σε θέση να καλύψουμε τις βασικές προσωπικές και οικογενειακές χρηματοοικονομικές μας υποχρεώσεις, βρίσκεται σε πολύ υψηλά επίπεδα στους πολίτες ανά τον κόσμο.

Η πρώτη σύγχρονη έρευνα για το χρηματοοικονομικό άγχος μετά την κρίση του κορωνοϊού, πραγματοποιήθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες από τις 7 έως και τις 9 Απριλίου. Η έρευνα διεξήχθη διαδικτυακά, με τον αριθμό των συμμετεχόντων να φτάνει τους 2018 ενήλικες Αμερικανούς πολίτες. Τα αποτελέσματα της έρευνας, μέρος των οποίων θα παρατεθούν παρακάτω, έρχονται να επιβεβαιώσουν ουσιαστικά την κοινή αίσθηση και τους κοινούς προβληματισμούς που μοιραζόμαστε όλοι. Ελπίζουμε όμως πως μέσα από τους προβληματισμούς αυτούς, θα αναγνωρίσουμε την σημασία της έγκαιρης προετοιμασίας και τακτοποίησης της χρηματοοικονομικής μας κατάστασης καθώς και τα οφέλη της δόμησης, της σωστής ανάπτυξης και της εν γένει ισχυροποίησης των προσωπικών μας χρηματοοικονομικών γνώσεων, δεξιοτήτων και συνηθειών - πρακτικών, ανάλογα με την ηλικία μας, την εργασιακή και οικογενειακή μας κατάσταση και άλλους παράγοντες.

Σύμφωνα λοιπόν με την έρευνα που δημοσιεύθηκε από την National Endowment for Financial Education (NEFE), σχεδόν 9 στους 10 ερωτηθέντες, ή κατά ποσοστό 88%, δηλώνουν πως η κρίση του κορωνοϊού τους προκαλεί χρηματοοικονομικό άγχος.

Περισσότεροι από τους μισούς ερωτηθέντες (ποσοστό 54%) αναφέρουν πως ανάμεσα στα 5 σημαντικότερα θέματα που τους δημιουργούν το περισσότερο χρηματοοικονομικό άγχος βρίσκεται η ανεπαρκής αποταμίευση, με το 41% του συνολικού δείγματος να αναφέρουν τα κεφάλαια έκτακτης ανάγκης και το 23% την αποταμίευση για την συνταξιοδότηση. Παράλληλα, σχεδόν οι μισοί (ποσοστό 48%) δηλώνουν πως ανησυχούν για την δυνατότητά τους να πληρώσουν τους τρέχοντες ή μελλοντικούς λογαριασμούς τους, με το 28% του συνολικού δείγματος να αναφέρουν το ενοίκιο και τους λογαριασμούς υπηρεσιών κοινής ωφέλειας, και το 19% τους λογαριασμούς οφειλών για δαπάνες ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει το εύρημα πως το 39% των ερωτηθέντων οι οποίοι εργάζονται, δηλώνουν πως το άγχος σχετικά με την εργασιακή τους σταθερότητα βρίσκεται μεταξύ των σημαντικότερων προβληματισμών τους, και αυτό μάλιστα σε μία χρονική περίοδο κατά την οποία το Υπουργείο Εργασίας των Ηνωμένων Πολιτειών δημοσιοποιεί πως ένας στους δέκα Αμερικανούς πολίτες αιτείται παροχές και επιδόματα ανεργίας.

Επιπρόσθετα, το 29% του συνολικού δείγματος αναφέρουν πως προβληματίζονται σχετικά με ενδεχόμενες διακυμάνσεις στο εισόδημά τους (για παράδειγμα απώλεια εισοδήματος ή μειωμένο εισόδημα), ενώ το 25% αναφέρουν πως ανησυχούν για την μεταβλητότητα των χρηματοπιστωτικών αγορών.

Ένα επίσης σημαντικό εύρημα που στοιχειοθετεί την καθολικότητα του χρηματοοικονομικού άγχους (ίσως βέβαια και για διαφορετικές επιμέρους αιτίες), αποτελεί η παρατήρηση πως το επίπεδο ανησυχίας σχετικά με την προσωπική χρηματοοικονομική κατάσταση παραμένει ουσιαστικά αμετάβλητο σε όλο το φάσμα των εισοδηματικών επιπέδων. Σύμφωνα με την έρευνα, το 79% των Αμερικανών με συνολικό ετήσιο εισόδημα νοικοκυριού (household income, HHI) κάτω από 50.000 δολάρια ανησυχούν τουλάχιστον σε μέτριο βαθμό και άνω (σε μία κλίμακα, ·καθόλου, ·λίγο, ·μέτρια, ·πολύ, ·πάρα πολύ), ενώ την ίδια κατάταξη ανησυχίας παρουσιάζουν αντίστοιχα το 73% με συνολικό ετήσιο εισόδημα νοικοκυριού ανάμεσα σε 50.000 και 100.000 δολάρια, και το 79% με συνολικό ετήσιο εισόδημα νοικοκυριού άνω των 100.000 δολαρίων.

Με το βλέμμα στο μέλλον και την προοπτική για την προσωπική τους χρηματοοικονομική κατάσταση μετά από ένα έτος, οι ερωτηθέντες ανέφεραν κατά ποσοστό 41% πως αισθάνονται «πολύ ή κάπως ανήσυχοι», ενώ το 34% αισθάνονται «πολύ ή κάπως αισιόδοξοι». Μεταξύ άλλων, ο Πρόεδρος και Διευθύνων Σύμβουλος της NEFE, Billy Hensley, Ph.D., αναφέρει πως οι Αμερικανοί είναι ιστορικά σαν λαός πολύ αισιόδοξοι παρά την ενδεχόμενη άσχημη χρηματοοικονομική τους κατάσταση στο παρόν, ενώ μάλιστα αναγνωρίζει πως τα αποτελέσματα της συγκεκριμένης έρευνας αναδεικνύουν έναν αρκετά πιο απαισιόδοξο χαρακτήρα.

Από τα πιο αξιοσημείωτα ευρήματα της έρευνας αποτελεί το γεγονός πως η συντριπτική πλειονότητα των Αμερικανών, περίπου κατά 75%, δηλώνουν πως έχουν κάνει βήματα για να προσαρμόσουν τα οικονομικά τους στην εποχή του κορωνοϊού. Το 42% των ερωτηθέντων σημειώνουν πως έχουν μειώσει το ύψος των μηνιαίων δαπανών τους, το 26% ανέβαλαν κάποια σημαντική χρηματοοικονομική απόφαση (όπως αγορά ή πώληση κατοικίας, ή κάποια άλλη ιδιαίτερα δαπανηρή αγορά) και το 22% αύξησαν τις καταβολές τους με σκοπό την αποταμίευση (παραδείγματος χάριν για καταστάσεις έκτακτης ανάγκης ή για την συνταξιοδότηση).

Η έρευνα αναφέρει πως το 17% των ερωτηθέντων έκαναν χρήση των κεφαλαίων έκτακτης ανάγκης που είχαν αποταμιεύσει στο παρελθόν, ενώ το 6% δήλωσαν πως έκαναν μερική εξαγορά (ουσιαστικά δανείστηκαν ένα χρηματικό ποσό) από το συνταξιοδοτικό – αποταμιευτικό τους πρόγραμμα. Επιπλέον, το 12% αναφέρουν πως σκοπεύουν να αναβάλλουν τις πληρωμές λογαριασμών / αποπληρωμές χρεών, και το 10% αναφέρουν πως έχουν αναλάβει επιπρόσθετο χρέος μέσω των πιστωτικών τους καρτών.

Αναλογιζόμενοι λοιπόν το πώς μας επηρεάζει η τρέχουσα κατάσταση σύμφωνα με τα πρόσφατα αυτά ευρήματα, αλλά και σύμφωνα με την εμπειρία από αντίστοιχες μελέτες στο παρελθόν, ένα από τα κυριότερα συμπεράσματα που θα πρέπει να εξαγάγουμε είναι πως το χρηματοοικονομικό άγχος δεν πρέπει να μας οδηγήσει σε λανθασμένες χρηματοοικονομικές επιλογές. Τέτοιες επιλογές μπορούν να αποτελέσουν ο δανεισμός και η υπερχρέωση (ιδιαίτερα μέσω της χρήσης πιστωτικών καρτών), η εξαγορά χρηματικών ποσών από αποταμιευτικά ή συνταξιοδοτικά ασφαλιστικά προγράμματα, η καταστρατήγηση του οικογενειακού μας προϋπολογισμού, η επιλογή της μη εξόφλησης των δανειακών ή των φορολογικών μας υποχρεώσεων, η επιλογή της μη καταβολής των επόμενων δόσεων των προσωπικών αποταμιευτικών μας προγραμμάτων καθώς επίσης και πληθώρα άλλων, τουλάχιστον «υποβέλτιστων» κινήσεων, στο σημερινό ταραχώδες και συνεχώς μεταβαλλόμενο εθνικό και παγκόσμιο χρηματοοικονομικό περιβάλλον.

Καταλήγοντας, η συγκυρία αυτή μας βρίσκει ενδεχομένως στην πιο κρίσιμη στιγμή για την οικονομία μετά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση των ετών 2007-2008 και της παρεπόμενης οικονομικής ύφεσης. Σε έναν Απρίλιο· σε έναν μήνα αφιερωμένο στον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό, κατά τον οποίο δεν υπήρξε σε παγκόσμιο επίπεδο ο πλούτος των δράσεων για την ενημέρωση και την ευαισθητοποίηση των πολιτών για τα αντίστοιχα θέματα.

Σε ένα σημείο στον χρόνο όμως, στο οποίο θα χρειαστούμε στέρεες βάσεις χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού αλλά και ορθές και συνεπείς χρηματοοικονομικές συμβουλές για να πλοηγηθούμε με ασφάλεια, εμείς και τα αγαπημένα μας πρόσωπα, πέρα από την κρίση του κορωνοϊού, την διάρκεια και το μέγεθος της οποίας δυστυχώς δεν μπορεί κανένας να προβλέψει. Όμως οι βασικές αρχές και οι καλές πρακτικές διαχείρισης των χρημάτων μας παραμένουν οι ίδιες, ενώ ένα μέρος τους, όπως για παράδειγμα το ποσοστό της αποταμίευσης ή το ποσοστό των δαπανών του νοικοκυριού, μπορεί κατά καιρούς να αναπροσαρμόζεται για την βέλτιστη προσαρμογή μας στην νέα πραγματικότητα.

* Ο κ. Ελευθέριος Νικολάου είναι Διπλωματούχος Μηχανικός Παραγωγής και Διοίκησης, MBA, Επιστημονικός Συνεργάτης του Ινστιτούτου Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού