Γιατί δεν έχουν εξαλειφθεί οι ανισότητες

Από τότε που υπάρχουν άνθρωποι, ο κόσμος έχει πλούσιους και φτωχούς, ψηλούς και κοντούς, έξυπνους και κουτούς, γρήγορους και αργούς, ευτραφείς και αδύνατους και πάει λέγοντας. Μια αναδρομή λοιπόν στην ιστορία, μας δείχνει ότι στη μακραίωνη πορεία τους οι άνθρωποι έδιναν μάχες για να καλύψουν ανάγκες, να προστατευθούν από μη ελεγχόμενα από αυτούς φυσικά φαινόμενα και να δημιουργήσουν συνθήκες μιας όσο καλύτερης μπορούσαν συλλογικής ζωής.

Στο πλαίσιο αυτό, στην ανθρώπινη ιστορία υπήρξαν κοινωνίες που αναπτύχθηκαν, πλούτισαν και πήγαν μπροστά και άλλες που τα κατάφεραν λιγότερο καλά.

Κορυφαίο γεγονός πάντως στην ανθρώπινη ιστορία είναι ότι με αφετηρία την αποκαλούμενη Βιομηχανική Επανάσταση, φαινόμενο που ξεκινά στον 18ο αιώνα, σε συγκεκριμένες περιοχές της Ευρώπης, οι κοινωνίες απογειώνονται οικονομικά, παράλληλα δε αποκτούν και μια πρωτόγνωρη για την εποχή τους κοινωνική διαστρωμάτωση.

Την ίδια περίοδο, αλλάζει σταδιακά για τον άνθρωπο το σύστημα παραγωγής πλούτου και προσλαμβάνει διαφορετικό σε σχέση με το παρελθόν εννοιολογικό και ουσιαστικό περιεχόμενο η εργασία. Στις υπό εκκόλαψη έτσι βιομηχανικές κοινωνίες, συντελείται μια τεράστια πνευματική επανάσταση, που έχει βέβαια και ορισμένα βίαια χαρακτηριστικά προσαρμογής.

Το πέρασμα από τις αγροτικές και ποιμενικές κοινωνίες στις βιομηχανικές δεν είναι πάντα ομαλό ούτε γραμμικό. Μέχρι την αυγή της βιομηχανικής εποχής πάντως, στον πλανήτη μας, το 99% των κατοίκων του ήταν άνθρωποι φτωχοί, πεινασμένοι, ακάθαρτοι, φοβισμένοι, χαμηλού πνευματικού επιπέδου, άρρωστοι και άσχημοι.

Για παράδειγμα, τον 17ο αιώνα, ο Γάλλος φιλόσοφος Μπλεζ Πασκάλ (1623-1662) περιέγραφε τη ζωή ως μια τεράστια κοιλάδα των δακρύων. «…Η ανθρωπότητα είναι σπουδαία», έγραφε, «γιατί γνωρίζει ότι είναι αξιοθρήνητη….». Στη Βρετανία, ο συνάδελφός του φιλόσοφος Τόμας Χομπς (1588-1679) συμφωνούσε ότι η ανθρώπινη ζωή ήταν στην ουσία «μοναχική, φτωχική, απαίσια, βάρβαρη και σύντομη…».

Όμως, όπως πολύ παραστατικά γράφει ο Ολλανδός συγγραφέας Ρούτγκερ Μπρέγκμαν (Ουτοπία για Ρεαλιστές, εκδόσεις Ψυχογιός), τα τελευταία διακόσια χρόνια όλα αυτά άλλαξαν. Στη Δύση αρχικά, παγκοσμίως σήμερα. Δισεκατομμύρια άνθρωποι βγήκαν από την ανέχεια, την αρρώστια και την άθλια ζωή, είναι υγιείς και έξυπνοι, τρέφονται καλά και ζουν κατά μέσο όρο πάνω από 76 χρόνια.

Εκεί όπου το 1820 το 84% του παγκόσμιου πληθυσμού ζούσε ακόμη στην ακραία φτώχεια, το 1981 το ποσοστό αυτό μειώθηκε στο 44% και σήμερα, μερικές μόλις δεκαετίες μετά, είναι κάτω από το 10%.

Αν συνεχιστεί αυτή η τάση, η ακραία φτώχεια, που ήταν βασικό χαρακτηριστικό της ζωής, σύντομα θα εξαλειφθεί οριστικά. Ακόμα κι εκείνοι που συνεχίζουμε να αποκαλούμε «φτωχούς» θα απολαμβάνουν μια αφθονία που δεν έχει προηγούμενό της στην παγκόσμια Ιστορία.

Στη χώρα που ζω, την Ολλανδία, ο άστεγος που παίρνει κρατική βοήθεια σήμερα έχει περισσότερα χρήματα να ξοδέψει από ό,τι ο μέσος Ολλανδός το 1950 και τέσσερις φορές περισσότερα από ό,τι οι πολίτες της Ολλανδίας στην ένδοξη Χρυσή Εποχή της, τότε που η χώρα αυτή ήταν κυρίαρχος των επτά θαλασσών, γράφει ο Ρ. Μπρέγκμαν. Και προσθέτει ότι «…επί αιώνες, ο χρόνος είχε παγώσει τελείως. Προφανώς υπήρχαν πολλά στοιχεία για να γεμίσουν τα βιβλία Ιστορίας, αλλά η ζωή ουσιαστικά δεν βελτιωνόταν. Αν μπορούσαμε να βάλουμε έναν Ιταλό χωρικό του 1300 σε μια μηχανή του χρόνου και τον βγάζαμε στην Τοσκάνη της δεκαετίας του 1870, δεν θα καταλάβαινε σημαντικές διάφορες.

Οι ιστορικοί εκτιμούν ότι το μέσο ετήσιο εισόδημα στην Ιταλία γύρω στο 1300 ήταν περίπου 1.600 δολάρια. Σχεδόν εξακόσια χρόνια μετά -ύστερα από τον Κολόμβο, τον Γαλιλαίο, τον Νεύτωνα, την Επιστημονική Επανάσταση, τη Μεταρρύθμιση και τον Διαφωτισμό, την ανακάλυψη της πυρίτιδας, της τυπογραφίας και της ατμομηχανής- συνέχισε να είναι 1.600 δολάρια. Εξακόσια χρόνια πολιτισμού πέρασαν, και ο μέσος Ιταλός βρισκόταν λίγο-πολύ εκεί που ήταν πάντα.

Ήταν μόλις κοντά στο 1880, την εποχή περίπου που ο Αλεξάντερ Γκράχαμ Μπελ εφηύρε το τηλέφωνο, ο Τόμας Έντισον κατοχύρωσε με πατέντα τον λαμπτήρα φωτισμού, ο Καρλ Μπεντς πειραματιζόταν με το πρώτο του αυτοκίνητο και η Ζοζεφίν Κοχρέιν ασχολιόταν με κάτι που μπορεί να ήταν η πιο ευφυής ιδέα όλων των εποχών - το πλυντήριο πιάτων-, που τον Ιταλό χωρικό τον σάρωσε το κύμα της προόδου. Και μάλιστα ήταν μια πολύ ξέφρενη πορεία.

Οι δύο προηγούμενοι αιώνες γνώρισαν εκρηκτική ανάπτυξη και από άποψη πληθυσμού και από άποψη ευημερίας σε παγκόσμια κλίμακα. Σήμερα, το κατά κεφαλήν εισόδημα είναι δεκαπλάσιο από αυτό που ήταν το 1850. Ο μέσος Ιταλός είναι δεκαπέντε φορές πλουσιότερος από ό,τι το 1880. Και η παγκόσμια οικονομία; Σήμερα είναι διακόσιες πενήντα φορές μεγαλύτερη από εκείνη που ήταν πριν από τη Βιομηχανική Επανάσταση, τότε που σχεδόν όλοι, και παντού, ήταν ακόμη φτωχοί, πεινασμένοι, ακάθαρτοι, φοβισμένοι, χαμηλού πνευματικού επιπέδου, άρρωστοι και άσχημοι….».

Αυτή η πορεία του ανθρώπου προς την έξοδο από την ανέχεια δεν υπήρξε από τις ομαλότερες της ιστορίας του, κάθε άλλο. Αφεαυτή όμως, η πορεία αυτή θέτει ερωτήματα, τα οποία όσο απλοποιούνται τόσο πιο δύσκολη γίνεται η απάντηση σε αυτά.

Ένα σοβαρό λοιπόν ερώτημα είναι αυτό των ανισοτήτων και του τρόπου μετρίασής τους. Είναι αυτονόητο ότι παρόμοιο ερώτημα δεν μπορεί να απαντηθεί με αφορισμούς και υπεραπλουστεύσεις. Οι ανισότητες έχουν συγκεκριμένες πηγές και διαδικασίες που τις προκαλούν και μόνον η μελέτη των τελευταίων μπορεί να προσφέρει λύση στην άμβλυνσή τους. Αυτό θα επιχειρήσουμε και σε μια σειρά από άρθρα μας.