Τα 110 χρόνια από την επανάσταση του Χένρι Φορντ

Εκείνη την ημέρα του Αυγούστου 1908, ο Χένρι Φορντ (1863-1947) ήταν ανήσυχος. Γνώριζε ότι οι μηχανικοί του είχαν κατασκευάσει ένα περίφημο μοντέλο αυτοκινήτου, το μετέπειτα δημοφιλέστατο «Φορντ Τ». Τον προβλημάτιζε πώς θα λάνσαρε στην αγορά το νέο όχημα και ποιοι τελικώς θα το αγόραζαν. Ανταλλάσσοντας απόψεις με τα στελέχη του, ο Χ. Φορντ είχε μία απλή αλλά φαεινή για την εποχή ιδέα. Είπε στους συνεργάτες του ότι «η φτήνια τρώει τον παρά».

Δίνει έτσι εντολή τα νέα αυτοκίνητα να πωλούνται μόνο με 10% μεικτό κέρδος (αντί για 40% που ήταν το μέχρι εκείνη την ημέρα ποσοστό). Ζήτησε, επίσης, να διπλασιαστούν οι ωρομίσθιες απολαβές των εργατών και να τους δοθεί η δυνατότητα αγοράς αυτοκινήτου, αν το επιθυμούσαν, με πίστωση τεσσάρων ετών και χωρίς προκαταβολή.

Με τις πρωτοβουλίες του αυτές, ο Χένρι Φορντ δρομολογούσε μία πραγματική επανάσταση στους κόλπους του τότε αμερικανικού καπιταλιστικού συστήματος, το οποίο έτσι κι αλλιώς ήταν πολύ πιο προωθημένο και αποτελεσματικό από το αντίστοιχο ευρωπαϊκό. Και τούτο διότι εδραζόταν σε εκατομμύρια μικρο-ιδιοκτήτες/επιχειρηματίες, οι οποίοι ήσαν εφευρετικοί και στο έπακρο καινοτόμοι. Αυτός ήταν και ο λόγος που στην Αμερική του τέλους του 19ου αιώνα ο αγροτικός τομέας ήταν ο περισσότερο προηγμένος και αποδοτικός στον κόσμο.

Ωστόσο, με την πρωτοβουλία του Χένρι Φορντ τον Αύγουστο του 1908, ξεκινούσε στην Αμερική μία τεράστια βιομηχανική και παραγωγική ανατροπή, η οποία άφηνε άναυδους τους μαρξιστές και έριχνε τις βάσεις για την εκκόλαψη και την ανάπτυξη της καταναλωτικής κοινωνίας, η οποία αποτέλεσε και τον ακρογωνιαίο λίθο -κυρίως μεταπολεμικά- της εντυπωσιακής δυτικής ανάπτυξης. Όμως, πέρα από αυτή την πτυχή του φορντισμού, με τις αποφάσεις του το 1908 ο ιδρυτής της μεγαλύτερης βιομηχανίας αυτοκινήτων της εποχής απεδείκνυε ότι η βιομηχανική παραγωγή και η απορρόφησή της ήσαν δύο πράγματα αδιανόητα, χωρίς αναδιανομή του εισοδήματος.

Πέρα από πρωτοπόρος επιχειρηματίας, με τις θέσεις και τις πράξεις του ο Χένρι Φορντ γινόταν και ο πρώτος βιομήχανος με σοσιαλιστικές αντιλήψεις -γεγονός που αντελήφθη τότε ο Εδουάρδος Μπερνστάιν (1850-1932), ο μεγάλος σοσιαλιστής θεωρητικός αντίπαλος του Καρόλου Μαρξ και θεμελιωτής της σοσιαλδημοκρατίας.

Γεννημένος κοντά στο Βερολίνο, ο Μπερνστάιν πρέσβευε ότι: «Ο καπιταλισμός είναι μία χρυσοτόκος όρνιθα που πρέπει να προστατεύεται, αν οι εργάτες θέλουν να βελτιώσουν το βιοτικό τους επίπεδο. Τον πλούτο που παράγουν οι καπιταλιστές πρέπει εμείς οι σοσιαλιστές να τον κατανέμουμε όσο γίνεται δικαιότερα, αλλά όχι να επιδιώκουμε την καταστροφή των μηχανισμών του». Σήμερα, ο Εδ. Μπερνστάιν έχει δικαιωθεί σε μεγάλο βαθμό από την ιστορία και την εξέλιξή της, σε αντίθεση με τους μαρξιστές-λενινιστές αντιπάλους του, οι οποίοι μπήκαν στον σκουπιδοτενεκέ της ιστορίας, διαστρεβλώνοντας τον Μαρξ και αφήνοντας πίσω τους περί τα 150 εκατομμύρια πτώματα.

Τι ήταν όμως ο φορντισμός στην πράξη; Κατά τη γνώμη μας, την καλύτερη ερμηνεία του -πέραν αυτής του μεγάλου Αυστριακού οικονομολόγου, άγνωστου στην Ελλάδα, Γιόζεφ Σουμπέτερ- την δίνουν οι Γάλλοι μαρξιστές οικονομολόγοι, θεωρητικοί και θεμελιωτές της γνωστής Σχολής της Ρυθμίσεως (Regulation).

Πρόκειται για τους Μισέλ Αλιετά, Ρ. Μπουαγιέ και Μισέλ Μπο, οι οποίοι τονίζουν ότι ο Χένρι Φορντ και το σύστημά του άλλαξαν τη λογική της συσσωρεύσεως κεφαλαίου. «Ενώ ο Μαρξ είχε προβλέψει την πτώση του καπιταλισμού, ο φορντισμός επέτρεψε στο σύστημα να ξεπεράσει τις εσωτερικές του αντιφάσεις με τη βοήθεια μίας πρωτότυπης και ανοδικής μισθολογικής πολιτικής, η οποία είχε ως αποτέλεσμα την τόνωση της ζήτησης, με παράλληλη προσαρμογή της προσφοράς», υποστηρίζουν.

Κατά συνέπεια, ο φορντισμός οδήγησε τις επιχειρήσεις σε πολιτικές αύξησης της παραγωγικότητας, μέσω της επιστημονικής οργάνωσης της εργασίας και της εφαρμογής της εν σειρά παραγωγικής μεθόδου. Πιο απλά, πρώτος ο Χένρι Φορντ κατάλαβε ότι στην καπιταλιστική οικονομία δεν προείχε η μεγιστοποίηση του ανά μονάδα παραγωγικού κέρδους, αλλά η παραγωγή πολλών μονάδων με χαμηλό κέρδος, ώστε να αυξάνεται η κατανάλωση. Υπήρξε από τους πρώτους που υιοθέτησαν τα συστήματα οργανώσεως της παραγωγής του μηχανικού Φρειδερίκου Τέιλορ, τα οποία στη συνέχεια διαδόθηκαν και έγιναν γνωστά ως «τεϊλορισμός».

Ο τεϊλορισμός υπήρξε έτσι το εργαλείο που επέτρεψε την τυποποίηση, αλλά και τη μαζικοποίηση της παραγωγής, με τελικό στόχο τη μαζική κατανάλωση. Ας σημειωθεί ότι στην Αμερική, την περίοδο 1908-1922, η παραγωγή αγαθών αυξήθηκε έξι φορές και η κατώτατη αμοιβή του ανειδίκευτου εργάτη από 2 δολάρια την ώρα αυξήθηκε στα 18 δολάρια, προκαλώντας μαζικό ρεύμα μεταναστεύσεως προς τον αποκαλούμενο τότε στην Ευρώπη «Νέο Κόσμο».

Από την άλλη πλευρά, το «αμερικανικό σύστημα» έθεσε εντυπωσιακά κριτήρια παραγωγικότητας για όλο τον υπόλοιπο βιομηχανικό κόσμο. Ουσιαστικά, του άνοιγε νέες προοπτικές και προσέδιδε τεράστιο ρόλο στην καινοτομία -δηλαδή, στην εμπράγματη κυκλοφορία της γνώσης.

Όπως γράφει ο Ντέιβιντ Λάντες, τότε στην Αμερική κάθε τεχνολογία οδηγούσε σε ένα σκαλοπάτι παραπάνω προς την επίτευξη και άλλων τεχνολογικών καινοτομιών. Τα ρολόγια και τα όπλα άνοιξαν τον δρόμο για τα φορητά ρολόγια και τις ραπτομηχανές. Οι απλές θεριστικές και συλλεκτικές μηχανές οδήγησαν στις μηχανές σποράς (ανοίγματος τρύπας και φύτευσης), θερίσματος, δεματιάσματος, αλωνίσματος και τελικά στη σύνθετη θεριζοαλωνιστική μηχανή. Τα ποδήλατα οδήγησαν στις μοτοσικλέτες, οι ταμειακές μηχανές στις γραφομηχανές και στις αριθμομηχανές. Και οι μηχανές εφευρέθηκαν για έναν σκοπό που εύκολα διέφευγε από τους άλλους: μία ραπτομηχανή μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για το ράψιμο δέρματος, καμβά, υφάσματος, όπως επίσης μπορούσε να κατασκευάζει μπότες, παπούτσια, ιστία και τέντες, καθώς και ενδύματα.

Αυτός ήταν ο κόσμος των θαυμάτων, τόσο στη γεωργία όσο και τη βιομηχανία. Έτσι εκβιομηχανίστηκε και η αμερικανική γεωργία, με τις οικονομίες κλίμακας, τον καταμερισμό της εργασίας, τη συγκέντρωση της προσοχής στην παραγωγικότητα της εργασίας, καθώς και της γης -αν και σε μικρότερο βαθμό. Έστω λοιπόν και ξεπερασμένος σήμερα, ο φορντισμός υπήρξε κολοσσιαίο ιστορικό γεγονός στις αρχές του 20ού αιώνα, το οποίο πολλοί οικονομολόγοι καλά θα έκαναν να μελετήσουν ξανά. Ιδιαιτέρως σήμερα, που οι αρχές του ακολουθούνται από χώρες όπως η Κίνα, η Βραζιλία και η Ινδία -δηλαδή, χώρες που επίσης θέλουν να γίνουν καταναλωτικές κοινωνίες, με άμεση συνέπεια παγκόσμιες οικονομικές και κοινωνικές ανατροπές, οι οποίες είναι ήδη ορατές.

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης μία σε βάθος μελέτη της σχέσης του φορντισμού με τη χρηματοοικονομική λειτουργία και του βαθμού που η ανάπτυξη επηρέασε τις γνωστές κρίσεις του 1930 και του 2007 στις ΗΠΑ. Από την άποψη αυτή, ας μη μας διαφεύγει ότι ναι μεν ο φορντισμός εκτίναξε στα ύψη την παραγωγή, πλην όμως υπήρξε εφαλτήριο και για τη ραγδαία ανάπτυξη της καταναλωτικής πίστης και των γνωστών μοχλεύσεών της.